Czytelnia

Ks. Franciszek Longchamps de Brier

Dość egzotycznie, ale monogamicznie

Małżeństwo w prawie rzymskim — i dzisiaj

W drugiej połowie lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku za charakterystyczną, wręcz legendarną anomalię porządku prawnego Polski Ludowej uchodziło tzw. bykowe — podatek, jaki jeszcze do końca lat siedemdziesiątych mieli płacić kawalerowie.

W istocie dekret z 1945 roku o podatku od wynagrodzeń nie tylko wprowadził w art. 10 „zwyżki rodzinne” płatne po przekroczeniu pewnej kwoty wynagrodzenia: podwyższano podatek o 20% dla osób nieżonatych i niezamężnych starszych niż 21 lat oraz o 10% dla żonatych i zamężnych od przeszło dwóch lat, którzy nie mieli na utrzymaniu dzieci. Dekret, w art. 9, przewidywał również „zniżki rodzinne”, tj. obniżenie podatku: o 25% dla podatnika, który ma na utrzymaniu więcej niż dwoje dzieci, dla podatnika z ponad czwórką dzieci o 50%, a całkowite zwolnienie od podatku, „gdy podatnik ma więcej niż sześcioro dzieci na utrzymaniu”¹.

Rozwiązanie to nie stanowiło bynajmniej narzędzia represji wobec duchowieństwa katolickiego. Uważano je za ekonomicznie uzasadnione, bo odmiennie kształtując obciążenia podatkowe, zmuszano do materialnej solidarności z osobami utrzymującymi dzieci tych, którzy nie zdecydowali się na założenie własnej rodziny. „Jednak uzależnienie stosowania zniżek i zwyżek tylko od posiadania bądź nieposiadania dzieci na utrzymaniu, nadało instytucji zniżek i zwyżek charakter populacyjny”². Uwypukliło go jeszcze wprowadzenie po roku zwolnienia z 20% zwyżki tych niezamężnych kobiet i bezżennych mężczyzn, którzy mieli dzieci na utrzymaniu co najmniej przez 10 lat³.

Obowiązek posiadania potomstwa

Dziś z pewnym zaskoczeniem dostrzec można powrót pomysłów na wprowadzenie bykowego — na razie w publicznej debacie na szczeblu lokalnym. Spory budzi jeszcze ewentualny wiek kawalera, średnia wieku osób zawierających małżeństwo jest bowiem obecnie znacznie wyższa niż onegdaj. Brak też pełnej jasności, czy chodzi o bezżennych, czy też o małżeństwa, które nie doczekały się potomstwa. Środowiska homoseksualne już się temu z uwagą i niepokojem przysłuchują.

Kiedyś czy dziś — tzw. bykowe to widoczny przejaw świadomości, że problemy demograficzne mogą rodzić niebezpieczne skutki społeczne, ekonomiczne, a nawet polityczne i że problemom tym należy stawiać czoła także przez regulacje prawne. Nie jest to jednak świadomość powszechna, skoro wykładowcy prawa rzymskiego od lat obserwują uśmiechy politowania w kącikach ust studentek i studentów, którzy słyszą pierwszy raz o małżeńskich regulacjach cesarza Oktawiana Augusta.

Głęboki kryzys republiki dostrzegali wtedy wszyscy, ponieważ od dziesięcioleci kolejne fale wojen domowych pustoszyły nie tylko życie polityczne, ale też gospodarcze i społeczne. Młody princeps w czynniku demograficznym dostrzegł przynajmniej jedną z przyczyn kryzysu. Pod swym ulubionym hasłem przywracania dawnych, najlepszych porządków, obyczajów przodków i republikańskich ideałów postanowił wzmocnić małżeństwo i rodzinę.

Ustawą z 18 roku przed Chrystusem, zwaną od jego imienia lex Iulia de maritandis ordinibus, cesarz nakazywał pozostawanie w małżeństwie: mężczyznom od 25 do 60 roku życia, kobietom od 20 do 50 roku życia. I jedynie te ostatnie mogły zwlekać przez czas jakiś z rozpoczęciem nowego związku. Po śmierci męża wolno im było go opłakiwać w żałobie nawet dwa lata. Po rozwodzie pozwalano nie wychodzić za mąż już tylko przez 18 miesięcy, głównie dla większej pewności co do pochodzenia dzieci.