Czytelnia

Rok 966 oznacza zatem symboliczne narodziny zarówno państwa polskiego, jak i polskiego chrześcijaństwa. Nadanie przez papieża biskupstwu w Gnieźnie statusu metropolii, czyli niezależnej polskiej prowincji kościelnej oraz wizyta cesarza Ottona III w Gnieźnie w roku 1000 były znakami włączenia Polski w polityczny i kulturalny system łacińskiego chrześcijaństwa.

Przyjęcie chrześcijaństwa łacińskiego przez Mieszka miało określić cywilizacyjną tożsamość Polski jako integralnej części oraz pogranicza cywilizacji zachodnioeuropejskiej, zwłaszcza po tym, jak dwadzieścia lat później Włodzimierz, książę Rusi Kijowskiej, przyjął chrześcijaństwo bizantyjskie. Włodzimierz podjął decyzję po otwartym rozważeniu potencjalnych zalet chrześcijaństwa bizantyjskiego i łacińskiego oraz islamu jako alternatywnych religii państwowych. „Kresowy” charakter polskiego katolicyzmu i jego obrona przeciw różnym odmianom pogaństwa, chrześcijaństwa wschodniego i islamu doprowadziły do wczesnego utożsamienia tożsamości religijnej, politycznej i narodowo-kulturowej. Późniejsze wypadki historyczne podtrzymały i wzmocniły to utożsamienie. Faktyczna chrystianizacja Polan postępowała powoli, pod papieskim patronatem i nie bez lokalnego oporu. Nasiliła się dopiero w XII i XIII wieku, wraz z przybyciem z Zachodu zakonów monastycznych i żebraczych. Od tego czasu średniowieczna Polska podążała w zasadzie śladem Europy Zachodniej.

Romanizacja zachodniego chrześcijaństwa oraz częściowy triumf papieskiej supremacji podczas sporu o inwestyturę w XI i XII wieku były pod wieloma względami związane z monastycyzmem. Ruch odnowy monastycznej przyniósł Rzymowi – wraz z reformą duchową struktur kościelnych – większą centralizację oraz umiędzynarodowienie władzy papieskiej. Od tego czasu papiestwo służyło nie tylko jako zwierzchność duchowa, ale jako kluczowa instytucja polityczna w średniowiecznym ustroju zachodniego chrześcijaństwa. Prócz władzy konsekracji władców, a – co za tym idzie – powierzania lub odbierania im legitymacji, papiestwo pełniło także historyczną funkcję międzynarodowego trybunału arbitrażowo-odwoławczego, gwaranta traktatów międzynarodowych oraz rozjemcy. W średniowieczu prawo kanoniczne i papieskie rozstrzygnięcia stanowiły jedyny uznawany autorytet w stosunkach międzynarodowych.

Jednak rozbieżne cele – utrzymania duchowej zwierzchności nad całym chrześcijaństwem, politycznego panowania nad papieskimi terytoriami oraz zachowania właściwej równowagi geopolitycznej w polityce zagranicznej – okazały się na dłuższą metę niemożliwe do pogodzenia. Skupienie się papieży Renesansu na wzmocnieniu władzy książęcej nad środkowymi Włochami (w następstwie negatywnego doświadczenia niewoli awiniońskiej i wynikających z niej schizm) prowadziło do utraty duchowego zwierzchnictwa nad znaczną częścią chrześcijaństwa po Reformacji, a także do geopolitycznej marginalizacji papiestwa w rodzącym się systemie państw narodowych u początków nowożytnej Europy².

Odmienność Rzeczypospolitej Obojga Narodów od zachodnioeuropejskich tendencji absolutystycznych

Historycznie rzecz biorąc, ukształtowanie się nowożytnego europejskiego systemu państw, porządku westfalskiego, który później dokonał światowej ekspansji, oraz poreformacyjny rozpad zachodniego chrześcijaństwa na konkurujące Kościoły, stanowiły procesy powiązane ze sobą i wzajemnie się warunkujące. We wczesnej, absolutystycznej fazie praktycznie każde państwo i każdy Kościół w Europie usiłowały odtworzyć model chrześcijaństwa zgodny z zasadą cuius regio, eius religio. Wzorzec ten oznaczał de facto, że narodowe Kościoły dostawały się pod „cezaropapistyczną” władzę absolutystycznego państwa.