Czytelnia

Wobec rodzącego się i umacniającego antysemityzmu Kościół podczas długiego pontyfikatu Leona XIII (1878-1903) zaczął właściwie bezzwłocznie podkreślać niedopuszczalności takiej postawy. Starał się uczulić duchowieństwo, wiernych i społeczeństwo. Powtórzmy więc za Horacym: Połowy dzieła dokonał, kto zaczął ^xvi.

Michał Horoszewicz – religioznawca. Autor książki „Przez dwa milenia do rzymskiej synagogi. Szkice o ewolucji postawy Kościoła katolickiego wobec Żydów i judaizmu” (2001). Publikował też w czasopismach, m.in. „Więź”, „W drodze”, „Przegląd Powszechny”, „Collectanea Theologica”, „Res Humana”, „Euhemer”, „Człowiek i Światopogląd”. Mieszka w Warszawie.

¹ O „Amici Israel”, dekrecie i wystąpieniu Piusa XI – zob.: ks. Grzegorz Ignatowski, „Kościoły wobec przejawów antysemityzmu”, Łódź 1999, s. 15-20 i 147-150. „Encyklopedia katolicka”, t. 1 (Lublin 1973) w zdawkowym haśle „Antysemityzm” przynosi jedno zdanie o słowach Piusa XI (nawet bez daty), bez informacji o „Amici...” i dekrecie. Odrębnych haseł „Amici...” i „Asseldonk” nie ma.
² Michał Horoszewicz, „Nieurzeczywistniona encyklika Piusa XI”, w: „Ja jestem Józef, brat wasz. Księga pamiątkowa ku czci arcybiskupa Henryka Józefa Muszyńskiego...”, red. ks. Waldemar Chrostowski, Warszawa 1998, s. 179-201.
³ Zob. M. Horoszewicz, „Podstawy antysemityzmu a Szoah”, „Więź” 1993 nr 4; tenże, „Przez dwa millenia do rzymskiej synagogi...”, Warszawa 2001, s. 186-187 i 219.
⁴ Ks. G. Ignatowski, dz. cyt., s. 13-14.
⁵ Peter Pulzer, “The Rise of Political Anti-Semitism in Germany and Austria”, London 1964, s. 11 i 140-141.
⁶ Tamże, s. 103-104; portret rzekomej ofiary z Tisza-Eszlàr – s. 105.
⁷ Leon XII udzielił wywiadów we wrześniu 1891 r., 17 lutego i 4 sierpnia 1892 r., 15 marca 1899 r. oraz 29 grudnia 1900 r. Później udzielenie wywiadu przez papieża uchodziło za tak niezwykłe, że gdy w 1998 r. zmarł włoski publicysta Alberto Cavallari, określano go jako „autora pierwszego w historii wywiadu z papieżem” – w 1965 r. A przecież były wcześniejsze: z Piusem XII (1945), Benedyktem XV (1915) i wspomniane pięć z Leonem XIII. Warto nadmienić, że gdy przed trzydziestu laty jedno z państw afrykańskich wysunęło kandydaturę kobiety na stanowisko ambasadora przy Stolicy Apostolskiej – Kuria Rzymska skutecznie się temu przeciwstawiła. Londyński „Catholic Herald” zamieścił wówczas rysunek Johna Ryana, przedstawiający dwóch monsignorów w sutannach w ogrodach watykańskich z gazetą z tytułem mówiącym o kobiecie-ambasador, z podpisem: „Wyobraź sobie: spódnica! – tu, w Watykanie!” Tymczasem – jak będzie o tym mowa – osiemdziesiąt lat wcześniej dziennikarska spódnica dotarła do Pałacu Apostolskiego...
⁸ Niedatowana notatka (koniec 1898 r.?), w rzymskim archiwum asumpcjonistów – cyt. za: Jean-Dominique Durand, „Le Saint-Siège et l’affaire Dreyfus”, w: „L’affaire Dreyfus et l’opinion publique en France et à l’étranger”, red. Michel Denis, Michel Lagree, Jean-Yves Veillard, Rennes 1995, s. 142.
⁹ Rysunek Ibelsa reprodukowano przy artykułach niżej podpisanego: „Sprawa Dreyfusa: karty katolickie” („Gazeta Wyborcza” z 15-16.10.1994), „Sprawa Dreyfusa w karykaturze politycznej” („Słowo Żydowskie” z 3. 10.1997). Sprawa Dreyfusa w latach 1897-1899 przyniosła mnóstwo karykatur z obu stron. Przez kilkanaście miesięcy w Paryżu ukazywały się dwa czterostronicowe tygodniki – za i przeciw – zawierające wyłącznie karykatury. Za granicą powstawały liczne rysunki, wyłącznie biorące stronę zesłańca.
¹⁰ J. France, “Souvenirs de la Sûreté Générale...”, Paris 1936, s. 184. We Francji nie brakło wrogości do Leona XIII. Abp Louis Sueur z Awinionu stwierdzał, że w niektórych klasztorach odprawiano zbiorowe nowenny w intencji „wyswobodzenia Kościoła”, to znaczy opatrznościowego zgonu Leona XIII (Gilbert Guilleminault, „La Belle Epoque”, Paris 1957, s. 36). Z drugiej strony po ogłoszeniu wymierzonej w masonerię encykliki „Humanum genus” (1884) rzecznicy utożsamiania żydostwa z masonerią uznali, że antysemityzm uzyskał aprobatę i poparcie papieża (Marc Angenot, ”L’ennemi du peuple”, Montreal 2001, s. 92).
¹¹ Stephen Wilson, „Ideology and Experience: Antisemitism in France at the Time of the Dreyfus Affair”, London 1982, s. 522.
¹² J.-D. Durand, dz. cyt., s. 143.
¹³ Polecenie papieskiego Sekretariatu Stanu: Kongres Antysemicki ma pozostać całkowicie poza zasięgiem tego błogosławieństwa, cyt. za: tamże, s. 129-130; także S. Wilson, dz. cyt.
¹⁴ Anna Wolff-Powęska, „A bliźniego swego... Kościoły w Niemczech wobec ”, Poznań 2003, s. 146-149; Leonardo La Puma, „L’Affaire Dreyfus et l’Italie”, w: „L’Affaire Dreyfus...”, dz. cyt., s. 156-159.
¹⁵ Hannah Arendt, „Korzenie totalitaryzmu”, Warszawa 1989, t. 1, s. 94, t. 2, s. 16 i 22.
¹⁶ Autor pragnie złożyć słowa podziękowania tym, którzy umożliwili opracowanie niniejszego artykułu, a więc: o. prof. Jackowi Salijowi OP – za życzliwie dokonany przekład fragmentów pisanego po łacinie listu pasterskiego kard. Haynalda; kurii archidiecezjalnej w Kalocsa – za udostępnienie odbitki tegoż listu; pani Geneviève Plessis z paryskiej Bibliothèque Sainte Geneviève – za przekazanie odbitki „Le Figaro” z pierwszym wywiadem Leona XIII; pani Wandzie Dorociak z Biblioteki Narodowej w Warszawie – za uzyskanie odbitki „Le Figaro” z drugim wywiadem papieskim; panu François Hubertowi, naczelnemu konserwatorowi Musée de Bretagne w Rennes – za udostępnienie studiów Duranda i La Pumy.