Czytelnia

Badacze będą poszukiwali odpowiedzi na pytanie, czy izolacja (a właściwie samoizolacja) Ukraińców od społeczeństwa polskiego wynikała z wojennych i powojennych doświadczeń, czy też była w jakimś stopniu wynikiem planowego działania agentury SB. Wszak atomizacja społeczeństwa była jednym z instrumentów kontrolowania tegoż społeczeństwa przez władze komunistyczne. Nie znajdziemy też w prezentowanych pracach odpowiedzi na pytanie o rolę agentury w podziałach wewnątrz środowiska ukraińskiego w całym okresie Polski Ludowej, czy np. tzw. separatyzm łemkowski był naturalnym ruchem pewnej części tej społeczności, czy też był on — jak sądziła część działaczy ukraińskich — animowany przez komunistyczne tajne służby.

Więcej pytań niż odpowiedzi jest także w kwestii współpracy służb bezpieczeństwa krajów demokracji ludowej z moskiewską centralą (a w istocie — podległości wobec niej) w zwalczaniu ukraińskiego ukraińskiego ruchu narodowego. Na przykład czyim w istocie agentem był Jarosław Hamiwka, były referent gospodarczy Nadrejonu „Chołodnyj Jar”? Z materiałów, do których dotarli historycy IPN, wiadomo bowiem, że zanim w maju 1947 r. ujawnił się wobec polskich władz, już w latach 1940-1941 został zwerbowany przez służby radzieckie i na ich polecenie w 1944 wstąpił do OUN. Hamiwka został zatrzymany przez milicjantów, gdy — jak pisze Jan Pisuliński — szedł w mundurze oficerskim do PUBP w Lesku, by się ujawnić [...]. Sądząc z jego zachowania, ujawnił się na polecenie swych zwierzchników z sowieckich służb specjalnych. Nie wiadomo, czy po zwerbowaniu go przez UB jego bezpośrednia współpraca z sowieckimi służbami się zakończyła. Pytanie to nie jest czysto akademickie. Wszak oprócz rozpracowywania środowiska ukraińskiego Hamiwka, już pod nazwiskiem Jan Świtalski, w latach siedemdziesiątych inwigilował polską opozycję antykomunistyczną (środowisko ROPCiO w Przemyślu).

Okryte tajemnicą pozostają również losy „Zenona”, który już po zakończeniu operacji „C-1” został agentem radzieckiego MGB pod pseudonimem „Bohunycz”. Być może do współpracy Łapińskiego z radzieckimi służbami doszło już wcześniej, już w 1952 r. został bowiem wysłany przez swoich mocodawców z UB na niemal miesięczny pobyt w Związku Radzieckim w celu — jak pisał jego opiekun w MBP mjr Bronisław Wróblewski — podleczenia zdrowia, odwiedzenia rodziny oraz pokazania mu osiągnięć Związku Radzieckiego w budowie komunizmu. Niestety, bez otwarcia archiwów posowieckich nie będziemy mogli odpowiedzieć na te i podobne pytania.

Bogumiła Berdychowska

¹ „Służby Bezpieczeństwa Polski i Czechosłowacji wobec Ukraińców. Z warsztatów badawczych”, red. Grzegorz Motyka, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2005.
² Igor Hałagida, Prowokacja «Zenona». Geneza, przebieg i skutki operacji MBP o kryptonimie «C-1» przeciwko banderowskiej frakcji OUN i wywiadowi brytyjskiemu (1950-1954)”, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2005. Wydanie tej książki poprzedziła publikacja części ustaleń autora na łamach ukraińskiego tygodnika „Nasze Słowo”, w dziewięciu częściach zamieszczonych w kolejnych numerach 18-26 z 2004 roku.
³ Jako pierwszy inwigilacją Ukraińców przez komunistyczny aparat represji zainteresował się Tomasz Balbus, który w nr 8 „Biuletynu Instytutu Pamięci Narodowej” z 2001 r. opublikował tekst „Rozpracowanie agenturalne środowisk ukraińskich w Polsce w 1949 roku”.
⁴ Mariusz Zajączkowski, „Sprawa agenturalno-śledcza kryptonim «Zabiała». Kulisy procesu Jana Szpontaka «Zalizniaka»”; Tomasz Balbus, „«Okno na świat». Formy antykomunistycznej działalności Ukraińców w Polsce południowo-zachodniej na tle kontrakcji Urzędu Bezpieczeństwa (1944-1956)”; Ondej Koutek, Działania Służby Bezpieczeństwa wobec Ukraińców w Czechosłowacji w latach 1945-1989”; Jan Pisuliński, Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie wobec społeczności ukraińskiej 1944-1956”.
⁵ Marcin Majewski, „Teodor Dak i operacja «Pająki»”; Igor Hałagida, „Rozprawa z szestydesiatnykamy — wątek polski. Przyczynek do działań komunistycznych organów bezpieczeństwa wobec mniejszości ukraińskiej w Polsce oraz współpracy SB i KGB”; Grzegorz Motyka, Mariusz Zajączkowski, „Jak w PRL historię poprawiano”; Lubo Vesel, „Kilka uwag na temat walki z tzw. banderowcami w powojennej Czechosłowacji”.
⁶ Patrz: Jacek Konik, „Nieznane dokumenty tzw. V Zarządu Głównego WiN”, w czerwcowej „Więzi” z br.