Czytelnia

Andrzej Friszke

Andrzej Friszke, Polska między Zachodem a Wschodem, WIĘŹ 2003 nr 7.

Rosyjskie panowanie na ziemiach Rzeczypospolitej w XIX w. było próbą zmiany kierunku oddziaływania prądów cywilizacyjnych i kulturalnych. Polskie, czyli zachodnie i łacińskie wpływy najpierw były usuwane z ziem ruskich, a po powstaniu listopadowym restrykcje objęły także Królestwo Polskie. Bezwzględnie niszczono Kościół unicki, najpierw na ziemiach ruskich, a po powstaniu styczniowym także w Kongresówce. Ograniczanie praw religijnych i językowych, ekspansja prawosławia, języka i kultury rosyjskiej były próbą stopniowego ograniczenia polskości, ale także odsuwania na zachód granicy wpływów kultury o łacińskich korzeniach. W imperialnej ideologii caratu ważne miejsce zajmowała koncepcja Rosji jako spadkobiercy tradycji Bizancjum, Rosji jako „Trzeciego Rzymu”. Idea słowiańszczyzny skupionej wokół potężnej Rosji była drugim filarem tej imperialnej ideologii. Jej spełnieniu przeciwstawiali się Polacy - „zdrajcy” słowiańszczyzny, związani religijnie i kulturalnie z „obcym” Zachodem, „obcą” cywilizacją. Wysiłek carskich urzędników, szczególnie w drugiej połowie XIX stulecia, by osłabić te związki, wzmocnić rosyjską kulturę i prawosławie na Litwie i nad Wisłą, nie dał spodziewanych efektów, rozbudził natomiast w Polakach uczucia, które formowały kilka pokoleń.

Zachodnie ziemie polskie, które znalazły się pod panowaniem Prus, zostały szczególnie w ostatnich dziesięcioleciach XIX i na początku XX w. — wraz z rozwojem niemieckiego nacjonalizmu - poddane silnej presji zmierzającej do wzmocnienia na tym obszarze niemieckiego żywiołu etnicznego. Wzbudziło to w Polakach ogromne poczucie zagrożenia ze strony Niemiec, obawę przed wynarodowieniem. Jednocześnie niemieckie panowanie miało skutki nie tylko ujemne. Ukształtowała się na ziemiach zachodnich wysoka kultura rolna, rozwinął się przemysł, nowoczesne i dobrze wyposażone w ówczesne zdobycze cywilizacji miasta, zlikwidowano analfabetyzm.

Z kolei zabór austriacki był z punktu widzenia Wiednia odległą prowincją. Zacofana gospodarczo Galicja stała się jednak od lat sześćdziesiątych XIX w. polskim Piemontem, jedynym zaborem, gdzie Polacy mogli swobodnie się rozwijać kulturalnie i politycznie. W Galicji uformowały się wzory nowoczesnej kultury politycznej i parlamentaryzmu, także tam mocno zakorzenił się samorząd.

Wiek XIX w całej Europie był niezwykle ważny dla formowania się współczesnych narodów i ich kultury państwowej, społecznej, demokratycznej. Nieistnienie w tym czasie państwa polskiego spowodowało ogromne i negatywne konsekwencje, między innymi zerwanie więzi z niepolskimi etnicznie społecznościami dawniej tworzącymi Rzeczpospolitą, opóźnienie wykształcenia się świadomości narodowej chłopów, głębokie i nienaturalne dysproporcje w rozwoju poszczególnych regionów, słabość — także w wieku następnym — kultury państwowej.

Przez cały wiek XIX Europa nie odczuwała braku państwa polskiego. Ujawniające się czasem sentymenty ustępowały pod naporem wymagań polityki realnej. Rosja, największy zaborca ziem polskich, była ważniejsza jako gwarant stabilizacji i pokoju w Europie. Dla Prus posiadanie części ziem polskich było ważnym elementem rozwoju oraz ekspansji narodowej. Ze sprawą polską sympatyzowali marzyciele, którzy pragnęli zburzyć stabilizację i ład europejski, różnorodni rewolucjoniści. Była to miłość często szczera, ale też nie mniej często instrumentalna — sprawę polską traktowano jako narzędzie ułatwiające rozbijanie trzech europejskich mocarstw. Potrzeba było aż stu lat, by imperialne apetyty zaborczych potęg spowodowały pęknięcie ich solidarności. Konflikt między nimi, który spowodował straszną, ogólnoeuropejską wojnę, został znakomicie wykorzystany przez polskich polityków i zaowocował odrodzeniem państwa polskiego.

Jedną nogą na Zachodzie

Odbudowana w 1918 r. Polska wydawała się z zachodniej perspektywy państwem mało wartościowym, mówiono nawet o „państwie sezonowym”. Miejsce w systemie europejskim mogła sobie zapewnić przede wszystkim na skutek bolszewickiej rewolucji, która przekreślała Rosję jako partnera współpracy międzynarodowej. Mocarstwa zachodnie potrzebowały państwa, które ograniczy pokonane Niemcy od wschodu i będzie partnerem ewentualnej antyniemieckiej akcji. Polska w intencji przywódców zachodnich miała pełnić taką rolę do czasu uporządkowania sytuacji w Rosji (czyli upadku komunizmu) i jej powrotu do koncertu mocarstw europejskich. Nasi przodkowie tę przejściową koniunkturę umieli wykorzystać. Stworzyli państwo stabilne i mocne wewnętrznie, a w roku 1920 zdołali pokonać pod Warszawą pochód zmierzających na zachód wojsk bolszewickich. Tym samym potwierdzili zdolność Polski do przetrwania i zagradzania drogi ekspansji komunizmu.

poprzednia strona 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 następna strona

Andrzej Friszke

Bez Ciebie nie przetrwa WIĘŹ! Jak możesz pomóc?