Czytelnia

Okazuje się jednak, iż listę takową zawierał Kodeks prawa kanonicznego z roku 1917. Kanon 1248 tegoż Kodeksu niedzielnym zakazem obejmował następujące czynności: prace służebne, czynności sądowe, publiczny handel, jarmarki i inne publiczne transakcje kupna i sprzedaży⁴. Trzeba jednak przyznać, iż zakaz ten nie był absolutny. Kanon bowiem najpierw wspomina jako czynności zakazane prace służebne i czynności sądowe, wyliczenie zaś czynności związanych z handlem zostało poprzedzone klauzulą nisi aliud ferant legitimae consuetudines aut peculiaria indulta, czyli – „jeśli inaczej nie dopuszczają prawne zwyczaje i szczególne zezwolenia”. Wynika więc z tego jasno, iż handel niedzielny nie został zupełnie potępiony i zakazany, co więcej – bywał nawet uświęcony zwyczajem.

Jeśli jednak dzisiaj prawo wprost nie zakazuje niedzielnego handlu, to czy nie wynika on z nakazu powstrzymywania się od prac służebnych? W polskiej wersji ostatecznie odstąpiono od pojęcia prac służebnych. I chyba dobrze, mało kto bowiem dzisiaj wiedziałby, co się pod tym pojęciem kryje. Czymże więc są owe tajemnicze prace służebne? Pojęcie to – jak przypomina ks. Józef Majka – sięga czasów starożytności i Średniowiecza, kiedy to funkcjonowały w życiu praktycznym, a potem i teologii moralnej formuły: „artes liberales” i „opera servilia”. Pierwsze godziło się uprawiać ludziom wolnym, drugie pozostawiano niewolnikom i poddanym⁵. Według św. Tomasza z Akwinu, opera servilia (...) dicuntur opera corporalia in quibus unus homo alteri servit, pracami służebnymi nazywa się prace cielesne, poprzez które jeden człowiek służy drugiemu (Summa teologiczna, II-II, q.122). Uzasadnienie Tomaszowe odwoływało się do słów Księgi Rodzaju, w których to Bóg zapowiedział człowiekowi, iż w pocie czoła będzie zdobywał pożywienie dla siebie (Rdz 3,19). Wysiłek fizyczny widziany więc był tutaj jako kara za grzech pierworodny, a niedziela miała przecież być odpoczynkiem od grzechu⁶.

Jakie czynności można by dzisiaj zaliczyć do artes liberales, czyli sztuk wyzwolonych, których wykonywanie nie naruszałoby odpoczynku niedzielnego? Jeśli przyjąć jako kryterium, iż sztuki wyzwolone zajmują ducha a nie ciało, należałoby do nich zaliczyć uczenie się, studiowanie, nauczanie, rysowanie, malarstwo, muzykowanie, uprawianie sztuki teatralnej, a nawet – jak chcą niektórzy – wyszywanie, czyli tzw. robótki domowe, czy też fotografowanie. Trzeba jednak powiedzieć, iż pierwotnie chrześcijański odpoczynek niedzielny nie sprzeciwiał się pracom służebnym. Dekret cesarza Konstantyna z roku 321 nie zakazywał prac służebnych, gdyż nie obejmował prac w polu, wykonywanych przez niewolników. Obejmował za to przedstawienia teatralne i cyrkowe, procesy sądowe, prace rzemieślnicze a także ćwiczenia wojskowe⁷. Jak widać, to co zakazane, podlegało zmianie.

Najbardziej jednak zaskakujące jest to, iż chrześcijański zakaz prac niedzielnych nie był uwarunkowany celem podejmowanej pracy, ale jej naturą. Z tego więc wynika, iż skopanie ogródka w niedzielę w ramach dobrosąsiedzkiej współpracy jest grzeszne, ale nie jest takim malowanie obrazów przeznaczonych na sprzedaż. Mówiąc krótko, zasada opera servilia zakazywała prac ciężkich, fizycznych, nawet wykonywanych nie dla zysku, a zezwalała na podejmowanie prac zarobkowych, jeśli tylko nie angażowały wysiłku fizycznego.