Czytelnia

Tomasz Strzembosz od 1982 r. dokumentował dzieje regionu białostockiego, w tym samego Jedwabnego, między wrześniem 1939 a czerwcem 1941 r. Zebrane wówczas relacje uznał za wiarygodne. Kiedy rozgorzała dyskusja nad książką Grossa, ponownie wrócił na te tereny. Pytał te same osoby, ale już o inną sprawę – mordy na Żydach. Tym razem usłyszał wiele kłamstw – lokalna społeczność przyjęła postawę obronną. Strzembosz jednak nie od razu to dostrzegł. Publicznie wyrażał wątpliwości, czy mord w Jedwabnem został dokonany rękami Polaków. Odwoływał się do relacji wskazujących, że spalenia Żydów w stodole nie dokonała społeczność polska¹¹. Z drugiej strony, znajdował argumenty, że pogrom w Jedwabnem był swego rodzaju (przy zachowaniu wszystkich proporcji) konsekwencją zachowania samych Żydów, inaczej mówiąc – odwetem za kolaborację z władza radziecką¹².

To podejście wydaje się punktem zapalnym całego sporu. Bikont uważa jego tłumaczenie za niegodziwe, stanowiące ucieczkę od odpowiedzialności i ponoszenia konsekwencji. Andrzej Paczkowski w jednym ze swych artykułów nazwał powyższą postawę (tylko po części odnosząc ją do profesora Strzembosza) przeniesieniem ciężaru debaty z samego wydarzenia na jego motywy, co ma ułatwić zrozumienie działań polskich sprawców mordu¹³. Autorkę bardzo mocno porusza i wzburza ten proces „przeniesienia”. Dlatego tym mocniej wskazuje na możliwą odmienną interpretację zachowań Polaków i Żydów wobec obydwu okupantów. Z naciskiem zwraca uwagę, że dla Żydów owacyjnie witających władze radzieckie alternatywą nie była wolna Polska, ale władza Hitlera¹⁴. Stąd używanie wobec wiwatujących określenia „zdrada” uważa za nadużycie, które jednocześnie niesie ze sobą pułapkę: należałoby tych samych terminów używać wobec ludności polskiej, która na tych terenach w czerwcu 1941 r. witała kwiatami i bramami tryumfalnymi niemieckie wojsko. A przecież robiono to z analogicznych powodów – cieszono się nie z tego, że Polska będzie pod obcą okupacją, ale z tego, że odeszli znienawidzeni Sowieci¹⁵. Jednocześnie autorka zarzuca Strzemboszowi legitymizowanie stereotypu Żydów kolaborujących z władzą radziecką i przyczyniających się do śmierci Polaków. Sama charakteryzuje te fakty jako nie tak powszechne i jednoznaczne jak chce Strzembosz.

Anna Bikont postawiła profesorowi Strzemboszowi jeszcze inny zarzut. Przed kilkunastu laty prowadził on naukowe badania na terenach białostockiego; zbierał relacje, a wśród jego rozmówców zapewne wielu co najmniej słyszało o Jedwabnem. Bikont pyta, dlaczego Strzembosz tego nie odnotował, nie przyjął do wiadomości? Czy może nie chciał przyjąć? Odpowiedź, że profesor nigdy nie zajmował się kwestią stosunków polsko-żydowskich, Autorka kwituje stwierdzeniem, że to nie przeszkadza mu, po książce Grossa, stać się nagle ekspertem w tej sprawie¹⁶. Oskarża go o rozpowszechnianie świadectw, w których Żydzi wypadają niekorzystnie, tak by stały się kontrapunktem dla książki Grossa.

Ale autorce „My z Jedwabnego” też trudno stosować tylko mędrca „szkiełko i oko”. Jest zaangażowana w odkrywanie prawdy całą sobą. Podobnie jak Tomasz Strzembosz, podejmuje temat do niedawna lub wciąż wypierany, niewygody, niechciany. Strzembosz mógł oficjalnie pisać o polskim oporze, walce z władzą i okupacją radziecką dopiero w latach dziewięćdziesiątych. Peerelowskie władze przez pięćdziesiąt lat nazywały patriotów bandytami. Po ledwie dziesięciu latach na część z nich znów pada cień. A jeszcze nie doszło do zadośćuczynienia. Profesor broni ich jako naukowiec, i ma na to swoje argumenty historyczne. Jednocześnie ze względów, które sam nazwał moralnymi, staje w ich obronie jako człowiek. Szuka przejawów patriotyzmu, waleczności, szlachetności.