Czytelnia

Celem działań wojennych stała się dla wszystkich stron tego konfliktu ludność cywilna. Cywil był takim samym wrogiem, jak żołnierz, i OUN-UPA, dokonując rzezi ludności polskiej, nie miała na celu eksterminacji Polaków jako Polaków, tylko ugodzenie swego wroga w jego najczulszym miejscu. Dokładnie ten sam strategiczny – podkreślam, nie ideowy – tok rozumowania legł u podstaw decyzji nalotów na miasta niemieckie.

Teraz kwestia ideologii. Oczywiście, że ideologia OUN miała charakter, powiedzmy to wprost, faszystowski, tak samo jak ONR⁶ można nazwać faszystami polskimi. W ówczesnej Europie bodaj tylko w Skandynawii i Szwajcarii nie było silnego ruchu o podobnym charakterze, głoszącego potrzebę przemocy w polityce. Dlatego też ruch banderowski również nie był niczym niezwykłym.

Fakt, że doszło do „masowej akcji antypolskiej”, wynikał więc ze splecenia się trzech kontekstów. Pierwszy, to ideologia, która doprowadziła do zbrodni – ale i wiele innych ruchów mogło skończyć w podobny sposób. Drugi, to polityka Polski wobec mniejszości ukraińskiej, która to polityka była niekonsekwentna, fatalna i w gruncie rzeczy słaba. Była przeciwieństwem polityki Stalina, który Ukraińców wymordował, przeraził, dlatego na Ukrainie nie było wielkich powstań antysowieckich. No i wreszcie trzeci – to wojna, brutalizacja na wszystkich szczeblach społecznych, od zarzynających się chłopów, aż po dżentelmenów w mundurach, którzy wydawali rozkazy masowej eksterminacji ludności cywilnej.

A. Żupański: A słabość polskiego żywiołu etnicznego?

A. Friszke: To jest rzeczywiście argument zasadniczy, jeśli chodzi o Wołyń, ale już w Galicji Wschodniej żywioł polski tak słaby nie był, a tam zbrodnie też popełniano.

Zgadzam się, że polityka narodowościowa II Rzeczypospolitej była fatalna. Polemizowałbym nawet ze stwierdzeniem o kwitnących organizacjach społecznych, bo one, owszem, rzeczywiście dobrze się rozwijały, ale bardziej w Galicji Wschodniej, niż na Wołyniu. I nie rozwijały się tam dlatego, że państwo stwarzało im korzystne warunki rozwoju, tylko z powodu ogromnej siły mobilnej tamtejszego społeczeństwa ukraińskiego. Ale jeśli popatrzymy na sektory, za które odpowiadało bezpośrednio państwo, czyli na przykład na szkolnictwo, to tutaj wyniki są dramatyczne. Państwo zmierzało w gruncie rzeczy do stopniowej likwidacji szkolnictwa ukraińskiego, do polonizacji mniejszości ukraińskiej. To prawda, że na Wołyniu sytuacja była troszeczkę inna, a wojewoda Józewski popierał rozwój organizacji ukraińskich. Ale te ugrupowania były traktowane przez znaczną część ukraińskiego społeczeństwa jako nieautentyczne, skrajnie ugodowe, a może nawet „kolaboracyjne”, bo powoływane i podtrzymywane przez wojewodę. I rozsypały się z wybuchem wojny – ich działacze zniknęli z horyzontu, przestali być przewodnikami społeczeństwa. Zresztą wojewoda Józewski został odwołany w 1938 roku, i potem, tuż przed wojną, przyszła ostra antyukraińska kontra. Dlatego w 1939 roku Ukraińcy, nawet jeśli przedtem myśleli, że mają jakąś drogę do porozumienia z Polska, wiedzieli już, że takiej drogi nie ma.

Jest jeszcze jedna rzecz, której wyraźnie zabrakło nam w tej rozmowie: dyskutujemy o obszarach, na których w latach trzydziestych toczył się bardzo gwałtowny spór o terytorium, o granice. Ani podziemna OUN, ani zawiedzione polityką państwa legalne partie ukraińskie nie ukrywały, że uważają Galicję Wschodnią, Wołyń, a także Chełmszczyznę za ziemie ukraińskie i że dążą do oderwania ich od Polski. A to była prawie jedna czwarta terytorium państwa. Nie ma takiego państwa na świecie, które by nie przeciwdziałało ewentualności oderwania takiego obszaru.