Czytelnia

Po wojnie porywano dzieci również w celach zarobkowych. Na początku września 1945 r. w Płocku zaginęło troje dzieci. Podejrzaną kobietę aresztowano. Kilka dni później 58-letnia Polka próbowała w Płocku porwać pięcioletniego chłopczyka. Oba wydarzenia wywołały w mieście zbiorową histerię⁵³. Rok później w Międzyrzeczu, w którym wówczas mieszkało 100 Żydów, zniknął sześcioletni chłopiec. Błyskawiczne śledztwo zapobiegło pogromowi. Wykazało, że porwania dopuściła się Polka, która — licząc na zapłatę — chciała żydowskiej wspólnocie w Łodzi oddać chłopca, którego rzekomo miała przechować w czasie wojny⁵⁴. Prawdopodobnie ten sam cel przyświecał kobietom w Płocku. Po kraju krążyły opowieści o wywożeniu polskich dzieci do Palestyny, „bo każdy Żyd, co jedzie musi mieć dwoje dzieci”. Te porwania należy widzieć także w kontekście decyzji, jaką w czerwcu 1945 r. wydało Prezydium Centralnego Komitetu Żydów Polskich (CKŻP), o wypłacaniu „aryjczykom”, którzy opiekowali się żydowskimi dziećmi, po 1000 zł⁵⁵. Wszystko wskazuje na to, że wieść o tym się rozeszła i że znaleźli się tacy, którzy w kidnapingu dostrzegli łatwy zarobek. Inna sprawa, że nie wiemy do końca, w jakich okolicznościach odbywało się odbieranie żydowskich dzieci z rąk polskich opiekunów przed i po czerwcu 1945 roku.

„Encyclopaedia Judaica” podaje, że istniały trzy organizacje zajmujące się niesieniem pomocy żydowskim dzieciom. Pierwszą z nich był CKŻP. Druga, nosząca nazwę „Kongregacji Żydowskiej”, zajmowała się wykupywaniem dzieci z polskich domów, szczególnie na prośby religijnych krewnych na Zachodzie. Trzecia, założona przez ruch syjonistyczny, nosiła nazwę „Koordynacja”. „Jej emisariusze wędrowali po Polsce, ratując dzieci, często ryzykując przy tym własne życie”⁵⁶. Możemy się domyślać, że wiele polskich rodzin przywiązało się do dzieci pozostawionych im pod opiekę. W dniach okupacyjnej grozy mogła wytworzyć się między nimi wyjątkowa więź, której przerwanie kobiety zwłaszcza mogły traktować jako prawdziwy dramat⁵⁷. Dlatego nie zawsze były skore oddawać dzieci w ręce ludzi, którzy często nawet nie byli ich rodziną. Te tysiąc złotych miało w tym zapewne pomóc. A co się działo w sytuacji, gdy mimo obietnicy finansowego zadośćuczynienia polscy opiekunowie dziecka oddać nie chcieli? Czy członkowie żydowskich organizacji uciekali się wtedy do przemocy, a może podstępu, np. porwania? Ile mogło być wówczas takich przypadków? Warto zwrócić uwagę na wzrost liczby dzieci w żydowskich sierocińcach od wczesnej wiosny 1945 r. A zatem ekspansja mitu mogła być także związana z tym, co ludzie widzieli i o czym słyszeli, a co działo się naprawdę: odbieranie dzieci i w sumie nagłe ich pojawienie się w żydowskich domach opieki, co dziwiło, bo przecież „Hitler wszystkich wymordował”. Dalszą część opowieści o rytualnym morderstwie mogła dopisać zbiorowa wyobraźnia czasów „Wielkiej Trwogi”.

*

Podsumowanie tekstu, w którego co drugim niemal akapicie pojawiało się słowo „prawdopodobnie”, nie jest łatwe. Wielu rzeczy ciągle nie wiemy, na wiele pytań nie potrafimy odpowiedzieć. Na przykład brakuje opracowań na temat: milicji, procesów demobilizacji i zmian strukturalnych, dezerterów, sytuacji kobiet w czasie wojny i po jej zakończeniu, sierot, polskich „bezprizornych”, opieki społecznej, kultury popularnej i zmian obyczajowych będących efektem wojny. O jednym jestem jednak przekonany: tak jak przyczyn nagłego wybuchu wiary w mord rytualny oraz jego konsekwencji — pogromów antyżydowskich — nie należy szukać w „genetycznym polskim antysemityzmie”, tak nie był on efektem spisku tajnych służb. Klucz do jego zrozumienia tkwi w ówczesnej kondycji społeczeństwa polskiego.

Marcin Zaremba

Marcin Zaremba — ur. 1966, adiunkt w IH UW i ISP PAN. Interesuje się historią społeczną PRL. Publikuje m.in. w tygodniku „Polityka” i w „Więzi”. Jego książka „Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm” otrzymała nagrody Klio, „Polityki” i Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Mieszka w Warszawie.

¹ Pierwsza część tekstu, „Archeologia”, ukazała się w numerze „Więzi” 2007/10.
² Hugo Steinhaus, „Wspomnienia i zapiski”, Wrocław 2002, s. 335, 365.
³ „Dosyć krętactw sowieckich”, AAN, PPR, 295/VII-203, k. 57.
⁴ „Odpis meldunków nadzwyczajnych”, Rzeszów 24 VIII 1946, IPN, KG MO, 35/895, k. 178.
⁵ „Sprawozdanie grupy trzech towarzyszy wysłanych przez Komitet Wojewódzki w Poznaniu do Kalisza 10 VII dla przeciwdziałania ewentualnym wystąpieniom antysemickim”, AAN, Bolesław Bierut — archiwum, 254/III-6, k. 77.
⁶ Hadley Cantril, Hazel Gaudet, Herta Herzog, „The invasion from Mars: A study in the psychology of panic”, Harper Torchbook, New York 1966.
⁷ Tamże, s. 113.
⁸ Kazimierz Wyka, „Potęga ciemnoty potwierdzona”, „Odrodzenie” z 23.09.1945.
⁹ H. Cantril, H. Gaudet, H. Herzog, dz. cyt., s. 113, 114.
¹⁰ „Akt oskarżenia: Biskupskiej”, w: Antyżydowskie wydarzenia kieleckie 4 lipca 1946 roku. Dokumenty i materiały”, t. 1, oprac. Stanisław Meducki, Kielce 1994, s. 150-152.
¹¹ Ja byłem dziecko niewinne”, „Gazeta Wyborcza” z 4.07.1997.
¹² Seymour Martin Lipset, „Homo politicus. Społeczne podstawy polityki”, Warszawa 1995, s. 111, 112.
¹³ H. Cantril, H. Gaudet, H. Herzog, dz. cyt., s. 148.
¹⁴ Anna Cichopek, „Pogrom Żydów w Krakowie 11 sierpnia 1945”, Warszawa 2000 s. 214.
¹⁵ Tamże, s. 212.
¹⁶ „Relacja świadka wydarzeń, Idy Gerstman, spisana w CKŻP, 11 lipca 1946 r.”, w: „Dzieje Żydów w Polsce 1944-1968. Teksty źródłowe”, oprac. Alina Cała, Helena Datner-Śpiewak, Warszawa 1997, s. 48.
¹⁷ Stefan Czarnowski, „Ludzie zbędni w służbie przemocy”, w: tenże, „Społeczeństwo, kultura. Prace z socjologii i historii kultury”, Warszawa-Poznań 1939, s. 421-429.
¹⁸ „Sprawozdanie Urzędu Informacji i Propagandy w Lublinie za okres 17-23 sierpnia 1946 r.”, AAN, MIP, 1004, k. 17.
¹⁹ K. Wyka, dz. cyt.
²⁰ „Raport sytuacyjny KW MO w Kielcach od dnia 15 VIII do dnia 31 VIII 1945 r.”, AIPN, KG MO, 35/793, k. 21.
²¹ „Ruch ewidencyjny poszukujących pracy w Częstochowie”, AP w Kielcach, Okręgowy Urząd Zatrudnienia w Kielcach (dalej: OUZ), 4, k. 1,5.
²² „Ruch ewidencyjny poszukujących pracy w Kielcach”, AP w Kielcach, OUZ, 7, k. 3-11).
²³ „Liczba poszukujących pracy w województwie kieleckim”, AP w Kielcach, OUZ, 1, k. 2-11.
²⁴ Gordon W. Allport, „The Nature of Prejudice”, New York 1958, s. 59-60, 220.
²⁵ „Sprawozdanie z pracy polit.-wych. MO woj. kieleckiego za okres od dnia 1 II 1946 r. do 1 III 1946 r.”, AIPN, KG MO, 35/793, k. 84.
²⁶ „Nadzwyczajny raport sytuacyjny KM MO Poznań”, 14 V 1945 r., AIPN, KG MO, 35/890, k. 3.
²⁷ „Rezolucja Konferencji Partyjnej PPR MO przy Komendzie Wojewódzkiej MO w Kielcach odbytej w dniu 27 marca 1946”, AP w Kielecach, KW PPR, 186, k. 5.
²⁸ „Raport sytuacyjny KW MO w Kielcach od dnia 15 VIII do dnia 31 VIII 1945 r.”, AIPN, KG MO, 35/793, k. 21.
²⁹ Wg spisu powszechnego z 1931 r. Patrz m.in.: Jerzy Bartkowski, „Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania społeczne i polityczne”, Warszawa 2003, s. 224-225.
³⁰ Wypowiedź podczas seminarium doktorskiego prof. prof. Włodzimierza Borodzieja, Jerzego Kochanowskiego, Marcina Kuli 16.10. 2006 w IH UW.
³¹ Michael C. Steinlauf, „Pamięć nieprzyswojona. Polska pamięć zagłady”, Warszawa 2001, s. 70-75.
³² Barbara Engelking, „«Szanowny panie gistapo». Donosy do władz niemieckich w Warszawie i okolicach w latach 1940-1941”, Warszawa 2003; Jan Grabowski, „«Ja tego Żyda znam!» Szantażowanie Żydów w Warszawie”, Warszawa 2004; Andrzej Żbikowski, „Antysemityzm, szmalcownictwo, współpraca z Niemcami a stosunki polsko-żydowskie pod okupacją niemiecką”, w: „Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939-1945. Studia i materiały”, red. tenże, Warszawa 2006, s. 429-505.
³³ H. Cantril, H. Gaudet, H. Herzog, dz. cyt., s. 128-139.
³⁴ Maria Kaczyńska, „Psychiczne skutki wojny wśród dzieci i młodzieży w Polsce”, „Zdrowie Psychiczne” 1946 nr 1, s. 59, 60.
³⁵ Bruno Bettelheim, Morris Janowitz, „Pozycja społeczna, degradacja społeczna i wrogość wobec mniejszości”, w: „Zagadnienia psychologii społecznej. Wybór z literatury amerykańskiej”, wyb. i oprac. Andrzej Malewski, Warszawa 1962; Joseph Greenblum, Leonard I. Pearlin, „Ruchliwość pionowa a uprzedzenia etniczne: analiza socjologiczno-psychologiczna”, tamże.
³⁶ M. Kaczyńska, dz. cyt., s. 66.
³⁷ Ronnie Po-chia Hsia, „The Myth of Ritual Murder: Jews and Magic in Reformation Germany”, New Haven-London, 1988.
³⁸ Zob. Tomasz Szarota, „Okupowanej Warszawy dzień powszedni”, Warszawa 1988, s. 481-483.
³⁹ „Raport specjalny WUBP w Poznaniu”, 12 VIII 1948, AIPN w Poznaniu, PO 06/68 5 z 22, k. 62.
⁴⁰ „Sprawozdanie za miesiąc styczeń 1946 r.”, AP w Kielcach, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Kielcach, 20, k. 103.
⁴¹ H. Cantril, H. Gaudet, H. Herzog, dz. cyt., s. 153-164.
⁴² Leszek Kołakowski, „Obecność mitu”, Wrocław 1994, s. 79.
⁴³ „Sprawozdanie z komisyjnej lustracji powiatów zniszczonych działaniami wojennymi w woj. kieleckim w dniach od 24 VIII do 28 VIII 1945 r.”, AAN, Ministerstwo Informacji i Propagandy 79, k. 27.
⁴⁴ Peter Wust, „Niepewność i ryzyko”, Warszawa 1995, s. 49.
⁴⁵ Władysława Pilak, „Kocham w nim wszystko, nawet gruzy...”, w: „Pamiętniki osadników ziem odzyskanych”, oprac. Zygmunt Dulczewski, Andrzej Kwilecki, Poznań 1970, s. 151.
⁴⁶ „Bilans działalności i osiągnięć Ministerstwa Zdrowia 1945”, AAN, Ministerstwo Zdrowia, 8, k. 6.
⁴⁷ „Sprawozdanie opisowe Wojewódzkiego Komitetu Opieki Społecznej w Kielcach za miesiąc grudzień 1945 r.”, AAN, Centralny Komitet Opieki Społecznej, 28, k. 47.
⁴⁸ B. Bettelheim, „Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni”, Warszawa 1996, s. 267-268.
⁴⁹ „Protokół przesłuchania świadka Mojżesza Cukiera”, w: „Antyżydowskie...”, dz. cyt., t. 1, s. 113.
⁵⁰ „Antyżydowskie...”, dz. cyt., t. 1, s. 130.
⁵¹ „Raport sprawozdawczy powiatowego UBP w Poznaniu”, 27 XI 1945, AIPN Poznań, Po 06/140/8/1, k. 20.
⁵² „Telefonogram z WUBP — Rzeszów”, 6 X 1945, AIPN, MBP, 362, k. 7.
⁵³ AIPN, KG MO, 35/897, k. 307, 312.
⁵⁴ Aryeh Josef Kochavi, „The Catholic Church and Antisemitism in Poland following Word War II as reflected in British Diplomatic Documents”, „Gal-ed” z. XI, 1989, s. 120.
⁵⁵ „Protokół 17 posiedzenia Prezydium CKŻP odbytego dnia 9 czerwca 1945 r.”, AŻIH, 3031/1a, k. 73, 74.
⁵⁶ Wokół pogromu kieleckiego”, red. Łukasz Kamiński, Jan Żaryn, Warszawa 2006, s. 438.
⁵⁷ Zob. Aleksander Klugman, „Podwójna ofiara polskich Sprawiedliwych”, „Więź” 2007 nr 7, s. 54-62.