Czytelnia

Istnieje również inna hipoteza — Jolanty Żyndul, której zdaniem wiara w mit miała charakter endemiczny, czego dowodem mogą być pojawiające się od wieków w tych samych regionach oskarżenia Żydów o mord rytualny³⁰. Bez wątpienia, w przypadku mitu mamy do czynienia ze zjawiskiem długiego trwania — najwcześniejsza wzmianka o obecności w Polsce mitu mordu rytualnego pochodzi od Jana Długosza i dotyczy krakowskich Żydów, którzy rzekomo mieli zamordować dziecko chrześcijańskie w 1407 r. Pierwsze publiczne oskarżenie w sprawie o mord rytualny postawiono w Rawie Mazowieckiej w 1547 r. Nasilenie takich procesów nastąpiło na przełomie XVII i XVIII w.

Długie trwanie mitu w kulturze ludowej nie tłumaczy jednak jego powojennej ekspansji. Gdzie wobec tego szukać przyczyn nagłego rozpowszechnienia się wiosną 1945 r. wiary w żydowski wampiryzm? Co spowodowało jej odżycie po okresie uśpienia? Nie mamy źródłowych dowodów na obecność mitu w wyobraźni zbiorowej w latach trzydziestych i w czasie niemieckiej okupacji. Niemniej należy zgodzić się z Aliną Całą, która przyczyn upatruje w wojennej traumie. Wojna przyniosła wyostrzenie identyfikacji narodowej, wydłużenie dystansu międzyetnicznego, w konsekwencji uruchomiony został proces kształtowania się ksenofobicznej wspólnoty narodowej. Propaganda hitlerowska skierowana do Polaków zasadniczo nie posługiwała się argumentem, że Żydzi porywają dzieci, a przynajmniej nie uważano go za pierwszoplanowy. Nie zmienia to faktu, że lekcja nienawiści wobec Żydów, jaką dali Niemcy, musiała pozostawić ślad w świadomości polskich obserwatorów Holokaustu.

Można to wyjaśniać — za Michaelem C. Steinlaufem — psychologicznymi skutkami obserwowania zagłady Żydów³¹. Bierność i nieudzielenie pomocy swoim żydowskim sąsiadom mogło burzyć spokój sumienia niektórych Polaków. Mieszaninę strachu i „poczucia winy wobec śmierci” odczuwać mogli także ci, którzy aktywnie przysługiwali się Niemcom (np. sołtysi, szmalcownicy), a jak pokazują najnowsze badania³², bynajmniej nie był to wąski margines. Poczucie winy jest uczuciem wyjątkowo niekomfortowym, tym bardziej jeśli kłóci się z jednym z zasadniczych elementów narodowej tożsamości — obrazem Polaka bohaterskiego i cierpiącego za innych, ugruntowanym jeszcze w czasie zaborów. Mit mordu rytualnego okazywał się wygodnym rozwiązaniem; odsuwał poczucie winy, odnawiał narodowy autostereotyp, przywracał ład moralny. Wszystko dzięki wskazaniu, że winni są Żydzi, a prawdziwe ofiary to polskie dzieci.

Kompleks paniczny

Poszukując psychologicznych wyjaśnień warto wrócić jeszcze raz do wyników analiz Cantrila i jego zespołu. Autorzy nie znaleźli jednego czynnika psychicznego, który odpowiadałby za zachowania panikarskie. Na podstawie wywiadów z osobami, które wpadły w panikę po wysłuchaniu „Wojny światów”, stwierdzili, że bardziej zasadne jest mówienie o całym kompleksie psychicznych nawarstwień. Należały do nich: poczucie braku bezpieczeństwa, fobie, lęki, brak pewności siebie, fatalizm, religijność oraz częste chodzenie do kościoła³³. Po wojnie nie przeprowadzonego podobnych badań z ludźmi przekonanymi o prawdziwości rytualnych morderstw. Opublikowane materiały z przesłuchań osób zatrzymanych po pogromach w Krakowie i Kielcach nie dają wystarczających danych, by móc odtworzyć charakterystykę osobowości wierzących w mit. Dwie kwestie nie budzą jednak wątpliwości: olbrzymie pokłady lęku oraz wzrost religijności. Lęk po części wyniesiony został z wojny. W czerwcu i lipcu 1945 r. Państwowy Instytut Higieny Psychicznej przeprowadził, zupełnie zapomniane dzisiaj, badania nad psychicznymi skutkami wojny wśród dzieci i młodzieży. Przebadano olbrzymią pięciotysięczną grupę młodzieży z Warszawy, Krakowa, Lublina i Łodzi. Na pytanie: czy spostrzegłeś w sobie, czy u kogoś z bliskich zaburzenia nerwowe twierdząco odpowiedziało 64,7%, 31% stwierdziło zaburzenia psychiczne u siebie, a 69% u najbliższych³⁴.