Czytelnia

Klaus Ziemer

Dwa stereotypy
Polska w oczach Niemców – wczoraj i dziś

Z chwilą zjednoczenia Niemiec w 1990 roku Polska stała się bezpośred­nim sąsiadem wszystkich obywateli nowej Republiki Federalnej. Ale dla tych z południa i zachodu Niemiec tylko bardzo powoli przybiera ona wyraźniejsze kształty. Dzieje się tak dlatego, że w sferze społecznej percep­cji Polska przez dziesięciolecia oddzielona była od zachodnioniemieckiego państwa przez konflikt Wschód–Zachód, politycznie – przez spór o granicę na Odrze i Nysie, terytorialnie zaś przez NRD leżącą między starą Repub­liką Federalną a Polską.

W dzisiejszych Niemczech wyobrażenia o Polsce i Polakach są różnorod­ne. Spojrzenie w przeszłość – które tu prezentowane jest z konieczności tylko szkicowo – pokazuje jednak, że w zasadzie nie było takich czasów, w których Niemiec miałby o Polaku jednolite zdanie. Sądy Niemców o Pol­sce i Polakach były raczej od dawna określone przez czas, w jakim były wyrażane, a także przez socjalną proweniencję i polityczne nastawienia tego, kto się na temat Polski wypowiadał.

Dowody sięgają końca Rzeczypospolitej szlacheckiej. W tym czasie, jak również na początku XIX wieku, nasilił się w Europie Środkowej i Wschod­niej proces formowania się narodów. Towarzyszyło temu powstawanie narodowych ideologii, autostereotypów i stereotypów „innych” w regionie charakteryzującym się wielością sąsiadujących ze sobą i przemieszanych ludów, ich języków, religii i kultur, co z kolei wspierało ich odgraniczanie się. Już wtedy wielu obserwatorów w Niemczech uznało upadek Rzeczypo­spolitej szlacheckiej za proces nieuchronny. Obiegowe w tym czasie pojęcie „polskiego sejmu” kojarzone było z nieuporządkowanym, chaotycznym przebiegiem obrad, które w wyniku stosowania liberum veto nie mogły przynosić konstruktywnego, wzmacniającego państwo rozwiązania. Wyra­żany w ten sposób sąd dotyczył jednak nie tyle narodowych cech Polaków, ile był opisem mało efektywnego ustroju państwa.

Hubert Orłowski podkreślał w wielu pracach, że pojęcie polnische Wirtschaft (polska gospodarka), o którym pierwsza wzmianka pojawiła się w liscie uczonego Georga Forstera w roku 1784 – pojęcie znane też na ówczesnych terenach przy­granicznych Polski i Niemiec – w swoim pier­wntnym znaczeniu odnosiło się do porządków panujących w różnych poszczególnych dziedzinach życia i obowiązujących w nich zasad, szczególnie socjalnych. Gospodarczemu i pań­stwowemu upadkowi Polski, zubożeniu znacznych części społeczeństwa przy jednoczesnej manifestacji przepychu i skłonności do marnotrawstwa wysoko urodzonej polskiej szlachty przeciwstawiano obraz racjonalnej gospodarki Prus, do których włączona została po roku 1772 część terytorium Polski. Ten powstały w wyżej opisanym kontekście historycznym zwrot polnische Wirtschaft oznaczał pierwotnie stan nieporządku i brudu, postępowanie niewydajne i rozrzutne.¹ Pojęcie to zaczęło wkrótce żyć własnym życiem. Wiek XIX i XX przypisały mu różne funkcje: w zazwyczaj bliżej nieokreślony sposób pomniejszało ono wartość Polaków jako narodu, a w swoim ekstremalnym zastosowaniu odmawiało im umiejętności zorganizowania i utrzymania w dobrym stanie własnego państwa.