Czytelnia

Mimo że książęta litewscy walczyli z Ordą, już w XIV w. książę Witold rozpoczął osiedlanie Tatarów w okolicach Troków, gdzie otrzymywali oni ziemię w zamian za obowiązek pełnienia służby wojskowej (byli wśród nich także tatarscy jeńcy wojenni i uchodźcy). Oprócz ziemi za wierną służbę nadano im także prawo wyznawania własnej wiary i budowania meczetów oraz brania za żony miejscowych kobiet. Niektóre źródła oceniają liczbę Tatarów w Rzeczpospolitej w XVI-XVII w. na 100 tysięcy!

Ich status prawny został ustalony w XVI w. — ci, którzy służyli w wojsku (w chorągwiach tatarskich), otrzymywali ziemię na prawie lennym. Żyli oni początkowo na terenach wokół Wilna, Troków, Grodna i Nowogródka. Na terenie Korony, na Podlasiu, ziemię Tatarom nadał w 1679 r. Jan III Sobieski i z tego czasu pochodzą społeczności tatarskie w Bohonikach i Kruszynianach, gdzie przetrwały meczety i mizary, ale także w Krynkach czy Sokółce.

Tatarzy od XVI w. podlegali bezpośrednio królowi, ich zwierzchnikami byli mianowani przez niego chorążowie i marszałkowie, którzy sprawowali także władzę sądowniczą w sprawach cywilnych. Ich głównym zajęciem była żołnierka (znacznie mniej było tatarskich kupców, rzemieślników czy służących) — jako szlachta służyli w odrębnych oddziałach lekkiej jazdy, od XVIII w. nawet z muzułmańskimi imamami polowymi.

Tatarzy cieszyli się wolnością wyznania, posiadali także własne gminy religijne, na czele każdej stał wybierany przez ogół gminy imam zw. mołłą. Pod koniec XVII w. działało ok. 50 meczetów. W źródłach historycznych nie ma wzmianki na temat akcji chrystianizacyjnej muzułmanów tatarskich, choć nierzadko zmieniali oni wiarę. Pod wpływem kontrreformacji i wojen z Turcją w XVII w. zdarzały się przypadki prześladowań, np. w 1609 r. podburzony tłum zburzył meczet w Trokach. Większość Tatarów trwała jednak przy swojej wierze, mimo że w XVI w. utracili swój język i zaczęli porozumiewać się w jednym z miejscowych dialektów — polskim, białoruskim, litewskim lub ich mieszanką. Zachowali jednak pismo arabskie, którym zapisywali nie tylko Koran czy modlitwy w języku arabskim, ale także teksty w języku polskim, tworząc specyficzne, niepowtarzalne piśmiennictwo. Muzułmańscy Tatarzy zawsze praktykowali monogamię, a ich kobiety nigdy nie zasłaniały twarzy. Ich obyczaje zawierały także wiele elementów czysto tatarskich, przedmuzułmańskich.

Po rozbiorach większość Tatarów znalazła się pod panowaniem rosyjskim. Ich przedstawiciele brali udział w zrywach powstańczych przeciw zaborcom, za co spotkały ich represje — część z nich utraciła status szlachty, poddano ich także rusyfikacji (to z tego czasu pochodzi właśnie nakaz stosowania rosyjskojęzycznych napisów na nagrobkach).

W tym okresie na ziemiach polskich pojawili się inni muzułmanie: służący w wojskach carskich Tatarzy krymscy, Czerkiesi, Czeczeńcy, Azerowie i inni wyznawcy islamu z Azji Centralnej, a także kupcy, rzemieślnicy (głównie piekarze i cukiernicy) oraz urzędnicy tego wyznania. To dla nich otwarto wtedy cmentarze muzułmańskie w Warszawie, z których jeden, przy ul. Tatarskiej (zwany właśnie Tatarskim), jest czynny do dzisiaj. Założono go w 1867 r.; starszy, zwany Kaukaskim, obecnie już nieczynny, powstał w 1839 roku.