Czytelnia

I wojna światowa przyniosła ogromne straty wśród ludności tatarskiej, której znaczną część wywieziono w głąb Rosji, a wiele meczetów, domów i cmentarzy uległo zniszczeniu.

W dwudziestoleciu międzywojennym muzułmanie polscy, których było 5,5 tysiąca, cieszyli się pełną wolnością wyznania; działało 19 gmin muzułmańskich. W 1925 roku za zgodą Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i przy wsparciu finansowym Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego powołano do istnienia Muzułmański Związek Religijny w RP i wybrano muftiego, którym został orientalista Jakub Szynkiewicz (1884-1966). W 1936 r. nastąpiło oficjalne uznanie religii muzułmańskiej przez Sejm Ustawą z 21 kwietnia 1936 r. o stosunku Państwa do Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP. Muzułmański Związek Religijny i jego poszczególne gminy uzyskały zwolnienia z podatków, osobowość prawną, a obiekty zabytkowe należące do gmin znalazły się pod opieką państwa.

Poza organizacjami religijnymi Tatarzy byli aktywni także w dziedzinie kultury i nauki. W 1926 r. powstał Związek Kulturalno-Oświatowy Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej (z siedzibą w Wilnie), któremu przewodził Olgierd Kryczyński. Związek ten prowadził działalność kulturalną, naukową i wydawniczą (m.in. „Rocznik Tatarski”), w jego ramach działało od 1929 r. Tatarskie Muzeum Narodowe, a od 1931 r. Tatarskie Archiwum Narodowe (oba w Wilnie).

Tatarzy polsko-litewscy w dwudziestoleciu międzywojennym byli przeciętnie lepiej wykształceni niż Polacy, wykonywali zawody lekarza, prawnika, ale też nadal chętnie służyli w wojsku polskim. W 1919 r. powstał Pułk Ułanów Tatarskich, których imamem polowym był Sinatułła Chabibulin, Tatar znad Wołgi². Pułk ten rozwiązano po wojnie polsko-bolszewickiej, a Tatarzy służyli odtąd w różnych oddziałach. W 1936 r. utworzono dla nich jeden szwadron 13. Pułku Ułanów Wileńskich, gdzie od 1938 imamem polowym był Ali Ismail Woronowicz. Szwadron walczył we wrześniu 1939 roku, wielu jego żołnierzy znalazło się w strukturach Wileńskiego Okręgu AK, ale także walczyło na wszystkich frontach II wojny światowej.

W stanie przejściowym

Po drugiej wojnie światowej 90% terenów, na których mieszkali Tatarzy polsko-litewscy, trafiło pod panowanie sowieckie. W obrębie państwa polskiego znalazły się tylko trzy przedwojenne gminy: w Warszawie, Kruszynianach i Bohonikach. Na wschodzie pozostały także stare drewniane meczety i mizary. Wielu Tatarów opuściło swe rodzinne ziemie i znalazło się na Ziemiach Zachodnich, gdzie utworzyli wkrótce nowe gminy.

Władze komunistyczne próbowały nierzadko wykorzystać mniejszość tatarską do własnych celów. Z jednej strony starały się ją marginalizować, przedstawiając jako ciekawostkę etnograficzną, z drugiej wykorzystać ich w kontaktach z muzułmańskimi państwami Trzeciego Świata, głównie Bliskiego Wschodu. Wobec polskich muzułmanów — podobnie jak wobec innych grup religijnych — Służba Bezpieczeństwa nierzadko stosowała inwigilację.

W drugiej połowie XX w. zaczęli pojawiać się w Polsce inni, napływowi muzułmanie, początkowo w nieznacznej liczbie. Byli to studenci, przede wszystkim z państw arabskich, ale także uchodźcy z Iranu czy Afganistanu. Obie te grupy nie prowadziły ożywionego życia religijnego, nie było to bowiem dobrze widziane przez władze komunistyczne, a oni byli przecież gośćmi państwa polskiego. Zdarzali się także wśród uchodźców członkowie „bratnich” partii komunistycznych z państw muzułmańskich, którzy — jak członkowie irańskiej partii Tudeh — byli ateistami.