Czytelnia

Mord około tysiąca sześciuset ludzi, dokonany w sercu miasteczka, podobnie jak tocząca się w wyniku jego ujawnienia swoista „rozprawa sądowa” – zaskoczyły nas po sześćdziesięciu latach, jak niespodziewane odkrycie archeologiczne (jak to się stało, że dopiero teraz?). Świadomość dokonania aktu zbiorowego morderstwa w Jedwabnem jest dla Polaków wielkim wstrząsem, kolidując z narodowym mitem o latach wojny. Zarówno trwająca nadal seria artykułów w prasie, jak i publiczne dyskusje i wypowiedzi, nie koncentrują się wyłącznie na wydarzeniach w Jedwabnem, ale obejmują szeroki zakres zagadnień, takich jak kwestia antysemityzmu w Polsce, stosunki polsko-żydowskie w okresach głębokich zmian, które zaszły w ciągu burzy wojennej i w czasie powojennym, sprawa i rozmiar odpowiedzialności za Jedwabne. Szeroka gama dyskusji jest przeważnie utrzymywana w tonie skupienia, bez tuszowania prawdy, częste są wyrazy skruchy i uczucia żalu. Gotowość narodu i społeczeństwa zdolnego do uznania faktu, że dzieje Polski nie są nieskazitelnym łańcuchem heroizmu i sprawiedliwości, że niosą także w sobie kartę krzywd, wyrządzonych słabym i niewinnym, nie świadczy o duchowym upadku, ale jest egzaminem mężnej siły w drodze do lepszej przyszłości.

Profesor Tomasz Szarota mówi w „Gazecie Wyborczej” w rozmowie z Jackiem Żakowskim: Te niepodważalne fakty są tak wstrząsające, że nawet mnie – historyka, który dużo się naczytał i sporo pisał o różnych przejawach haniebnych zachowań Polaków pod okupacją niemiecką – zmuszają do zupełnie nowych konkluzji. […] Gross swoimi publikacjami zmusił nas do zmiany poglądów na temat postaw Polaków w czasie II wojny światowej i to jest jego niepodważalna zasługa. Inny autor, Zdzisław Krasnodębski, pyta w „Znaku”, dlaczego książka „Sąsiedzi” Jana Tomasza Grossa dotyka do głębi polskiego czytelnika, podczas gdy na przykład ujawniająca również okropne fakty praca Christophera Browninga „Ordinary Men – Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland” […], której „akcja” rozgrywa się przecież także w Polsce, może być czytana ze znacznie większym dystansem. Odpowiedź jest prosta – w tym wypadku zaangażowana zostaje narodowa tożsamość czytelnika.

Takie podejście jest słuszne, ale tylko częściowo wyjaśnia sprawę. Nigdy nie zgadzałem się z twierdzeniem Browninga, że wykonawcami tej zbrodni byli „zwykli ludzie”. Niemcy w mundurach, którzy mordowali w „specjalnych akcjach” kobiety, starców i dzieci, nie byli „zwykłymi ludźmi”, lecz produktem hitlerowskiej ideologii i reżimu III Rzeszy. Jednak mord w Jedwabnem i także – co się obecnie ujawnia – w kilku innych pobliskich miejscowościach, został dokonany przez Polaków, którzy solidarnie odnosili się do Niemców jako do nieprzejednanych wrogów. Polacy nie byli umundurowanymi zbirami. Jak więc była możliwa ta zbrodnia i niepojęta wprost furia pragnienia ludzkiej męki i krwi?

Dlaczego?

Autorzy kilku artykułów, między nimi również prof. Szarota, stwierdzają jednoznacznie, że mordowali Polacy (to jest fakt bezsprzeczny), zalecają zbadać szczegóły wydarzenia i dodają, że należy poznać dokładnie wpływ i wkład Niemców w ten zbrodniczy czyn, co może chociażby częściowo zmniejszyć winę polskich mieszkańców Jedwabnego. Powołanie komisji ekspertów, celem dotarcia do pełnego i gruntownego obrazu wydarzeń, jest zrozumiałym i pożądanym krokiem. Jednocześnie należy również sprawdzić oświadczenie Grossa, że rozkaz zniszczenia Żydów został wydany przez Niemców 10 lipca 1941. Komu został wydany taki rozkaz i na kogo nałożono jego wypełnienie, jak również i samo źródło rozkazu – to wszystko nie jest u Grossa wyszczególnione. Z relacji świadków i dokumentów z początkowego okresu okupacji terenów, zajętych latem 1941 roku, wynika, że podczas kampanii „Barbarossa” Żydzi byli pozbawieni wszelkich praw, ludność miejscowa podjudzana była do pogromów i bezkarnej grabieży. Natomiast masowe zabójstwa wykonywane były przez specjalne, umundurowane jednostki niemieckie (Einsatzgruppen), do pomocy którym mobilizowano siły ochotnicze spośród miejscowych zbirów. Jednak Polacy nie brali udziału w tego rodzaju kolaboracji.