Czytelnia

Słowo sekularyzacja miało najpierw prawne znaczenie przymusowego wywłaszczania dóbr kościelnych na rzecz świeckiej władzy państwowej. To znaczenie przeniosło się na narodziny nowoczesnej kultury i społeczeństwa. Odtąd z sekularyzacją wiążą się przeciwstawne oceny, w zależności od tego, czy chcemy uwydatnić skuteczne poskromienie autorytetu kościelnego przez władzę świecką czy też akt bezprawnego zawłaszczenia — przypomina Jrgen Habermas w artykule „Wierzyć i wiedzieć”². Zauważa jednocześnie, że sekularyzacja nieuchronnie wiąże się z optymistyczną ideą postępu i emancypacji. Ta zaś bezdyskusyjnie przyjmuje koncepcję linearnego rozwój historii, w tym historii teatru.

Mówienie o sekularyzacji teatru wiąże się więc dla teologii teatru z dwoma problemami. Pierwszy, to ukazanie modelu czasu mesjanistycznego, który leży u podstaw idei postępu i emancypacji. Zwrócił na to uwagę Walter Benjamin w eseju „O pojęciu historii”³. Drugi to pytanie o to, czy w sztuce można w ogóle mówić o postępie? Włoski filozof Gianni Vattimo przekonuje: Nie ma w sztuce takiej jasnej i niezaprzeczalnej wartości podstawowej, w odniesieniu do której zmiany i transformacje byłyby do określenia jako momenty postępu lub regresu. [...] Świat sztuki pozbawiony takiej podstawowej instancji osądu wydaje się światem, w którym gra paradygmatów i rewolucji może się toczyć — by tak rzec — swobodnie i w swej pierwotnej formie, bez żadnych granic ustanawianych w obawie przed koniecznością odpowiedzenia na wymogi wartości, prawdy i weryfikowalności⁴. Teologia teatru zrywa z obowiązującym paradygmatem historycznym w teatrologii. Na wzór teologii politycznej i ekonomicznej proponuje zastąpić go refleksją genealogiczną.

Scena czyli niemiejsce

Metoda genealogiczna to metoda badania pochodzenia pewnych pojęć. Projekt własnej, ale czerpiącej z Nietzschego metody uprawiania filozofii — genealogii, nakreślił Michel Foucault w jednym z swoich artykułów zatytułowanym „Nietzsche, genealogia, historia”⁵. Pokazuje w nim, że genealogia w sposób radykalny sprzeciwia się badaniu i poszukiwaniu źródła. Poszukiwanie źródła to poszukiwanie — jak powiedział by Jacques Derrida — Tego Samego. Zadanie genealoga jest zgoła inne. Genealog bada pochodzenie, czyli — jak przekonuje Foucault — rozliczne zdarzenia kształtujące pojęcia i cechy. Foucault śledzi złożone ciągi pochodzenia, by utrzymywać przeszłość we właściwym jej rozproszeniu, by „uzdarzeniawiać” historię i pokazać heterogeniczność tego, co dotychczas uważano za jednolite. Genealogia to radykalny wyraz sprzeciwu wobec myślenia unifikującego, to sprzeciw wobec wszelkim Wielkim Narracjom, na czele z narracją emancypacyjną (czyli — według Jean-Franois Lyotarda⁶ — z traktowaniem historii jako postępującej emancypacji rozumu).

Genealogia, która analizuje pochodzenie pewnych pojęć, śledzi przede wszystkim ich wyłanianie się, nieustanną ewolucję, walkę i zmaganie się sił. Wyłonienie się jest zatem wkroczeniem sił na scenę, ich wtargnięciem, przeskokiem zza kulis w sam środek teatru, z przynależnym im wigorem i młodzieńczością⁷. Nieprzypadkowo pojawia się w tu metaforyka teatru. Wyznaczonym miejscem konfrontacji jest scena. Przedstawienie, które jest na niej grane, nie jest jednak powtórzeniem. To raczej walka, której rezultat nie jest z góry przesądzony.