Czytelnia

Na oświadczenie Rady ds. Religii entuzjastycznie odpowiedział zwierzchnik grekokatolików na wychodźstwie kard. Myrosław Iwan Lubacziwskyj. Z ogromną rezerwą wypowiedzieli się na jego temat unici w kraju. W wydanej 4 grudnia 1989 r. odezwie członkowie Komitetu Obrony Ukraińskiego Kościoła Katolickiego uznali opublikowanie dokumentu przez urząd podległy władzom ukraińskim za nielegalne, gdyż zgodnie z prawem od 1976 r. rejestracji jakiejkolwiek organizacji religijnej dokonuje ogólnozwiązkowa Rada ds. Religii przy rządzie w Moskwie. Skrytykowano również ogłoszenie postanowienia jedynie w zachodniej części Ukrainy, co też przemawia według nich za interpretowaniem owego aktu jako legalizacji Kościoła greckokatolickiego jedynie w Galicji i na Zakarpaciu.

Nareszcie legalnie

W pierwszym okresie działalności po zalegalizowaniu Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego parafie rejestrowano, i to nie bez znacznych trudności, wyłącznie na zachodniej Ukrainie. W okresie od listopada 1989 r. do kwietnia 1990 r. nie zarejestrowano żadnej wspólnoty. Pierwszy państwowy wykaz organizacji religijnych, w którym pojawili się grekokatolicy, pochodzi z września 1990 r., kiedy to miało funkcjonować 298 parafii greckokatolickich, zaś już cztery miesiące później w rejestrach Rady ds. Religii znajdowało się ich dwa tysiące. W krótkim okresie trzeciej części roku zanotowano wzrost parafii posiadających osobowość prawną o 570%. Dla porównania warto zaznaczyć, że zgodnie z danymi Państwowego Komitetu Ukrainy ds. Narodowości i Religii 1 stycznia 2009 r. działało blisko 3,6 tys. organizacji religijnych Kościoła greckokatolickiego, pod którym to pojęciem rozumieć należy nie tylko parafie, ale również diecezje, klasztory czy seminaria duchowne i inne szkoły wyznaniowe⁴.

Wraz z przyzwoleniem władz na legalną działalność Ukraiński Kościół Greckokatolicki stanął przed rozwiązaniem wielu często palących problemów. W tym kontekście wręcz programowy charakter miała uchwała przyjęta pod koniec stycznia 1990 r. przez hierarchów podczas soboru zwołanego po raz pierwszy od czasu likwidacji Kościoła. Zapisano w niej dziesięć punktów, w których potępiono sobór lwowski z 1946 r., zaś jego postanowienia uznano za nieobowiązujące, gdyż podjęto je pod wpływem represyjnego reżimu, przy bezpośredniej aktywności wyższego duchowieństwa prawosławnego, a przede wszystkim ze względu na fakt, że zgromadzenie to było nielegalne pod względem kanonicznym. Wysoko oceniono stałą troskę Kościoła powszechnego o grekokatolików w ZSRR, szczególnie za czasów Jana Pawła II, a także wyrażono nadzieje, że rozmowy pomiędzy Stolicą Apostolską a Moskwą umożliwią zwrócenie prawa i stanu posiadania sprzed 1939 r. W tym samym piśmie uczestnicy soboru postanowili zwrócić się do stowarzyszenia „Memoriał” w celu wniesienia do sądu sprawy o rehabilitację i legalizację Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego jako całości oraz poszczególnych hierarchów, aresztowanych w kwietniu 1945 r. a następnie represjonowanych. Poza tym ukraińscy biskupi grekokatoliccy zwrócili uwagę na potrzebę kontynuowania starań na rzecz podniesienia ich konfesji do miana Patriarchatu Ukraińskiego wewnątrz Kościoła katolickiego, a także o rychłą beatyfikację Sługi Bożego metropolity Andreja Szeptyckiego⁵.

Na zaproszenie Jana Pawła II w czerwcu 1990 r. w Rzymie miał miejsce pierwszy wspólny sobór hierarchów greckokatolickich z kraju i z ukraińskiej diaspory. Przy tej okazji bp Sterniuk przedstawił papieżowi i wszystkim zgromadzonym sześć punktów, od zrealizowania których zależało wzmocnienie pozycji Kościoła greckokatolickiego w stosunku do innych konfesji działających na Ukrainie. Znalazły się wśród nich: uroczyste uznanie praw i dawnych granic diecezji; kompleksowe uporządkowanie struktury hierarchicznej oraz powołanie patriarchatu; ustanowienie zgodnie z historycznymi kryteriami granic diecezji w celu usprawnienia pracy duszpasterskiej oraz przywrócenie dawnych diecezji, które przez stulecia nie miały swoich hierarchów m.in. w Czernihowie, Łucku, Ostrogu, Włodzimierzu Wołyńskim, a także ponowne ich połączenie ze Lwowem; ustanowienie równego statusu dla wszystkich hierarchów z Ukrainy i z zagranicy, tak, aby wszyscy mogli tworzyć jeden synod; rozwiązanie kwestii diecezji przemyskiej, przedzielonej po wojnie granicą, która po ukraińskiej stronie mogłaby swój ośrodek znaleźć w Samborze; powołanie na obszarze całego ZSRR egzarchatów, wikariatów, administratur i wizytatur zgodnie z prawem kanonicznym Kościołów wschodnich, które zajęłyby się opieką duszpasterską nad Ukraińcami.

Odrodzone diecezje

Przez dwie dekady od projektu Sterniuka udało się wprowadzić w życie część jego postulatów. W połowie stycznia 1991 r. Stolica Apostolska dokonała oficjalnej restytucji przedwojennych struktur administracyjnych Kościoła greckokatolickiego oraz powołania ich ordynariuszy. Na katedrze w Iwanofrankowsku, które to miasto do 1962 r. nosiło nazwę Stanisławów, biskupem zatwierdzono pełniącego de facto tę funkcję od 1973 r. Sofrona Dmyterkę. W Użhorodzie zatwierdzono również pełniącego urząd ordynariusza mukaczewskiego od początku lat osiemdziesiątych XX w. biskupa Iwana Semedija. We Lwowie od śmierci kard. Slipyja w 1984 r. arcybiskupem większym był de iure kard. Lubacziwskyj, rezydujący w Rzymie. Uregulowano natomiast status bp. Wołodymyra Sterniuka, który od 1969 r. sprawował funkcję egzarchy metropolity, a następnie arcybiskupa większego, z bezpośrednią odpowiedzialnością za archidiecezję lwowską. Otrzymał on tytularną archikatedrę w Marcianopolis oraz został mianowany lwowskim biskupem pomocniczym z prawem administrowania i zarządzania diecezją. Godność arcybiskupiego locum tenens pełnił Sterniuk krótko, do czasu przyjazdu z Rzymu do Lwowa zwierzchnika Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, co nastąpiło pod koniec marca 1991 r. Również w pozostałych diecezjach powołano sufraganów rekrutujących się z wyświęconych w katakumbach hierarchów. Całkowicie z granic Ukrainy wyłączono diecezję przemyską, którą reaktywowano w ramach Kościoła katolickiego w Polsce. W związku z tym dotychczasowy ordynariusz przemyski, pełniący tę funkcję od 1977 r. na emigracji w Rzymie, bp Iwan Choma, złożył rezygnację⁶.

W maju 1992 r. hierarchowie grekokatoliccy zaproponowali Stolicy Apostolskiej utworzenie czterech nowych diecezji: czernihowsko-wyszhorodzkiej, kołomyjsko-czerniowieckiej, samborsko-drohobyckiej i tarnopolskiej. Jan Paweł II w kwietniu 1993 r. przystał na propozycje, z tym, że odmówił utworzenia diecezji czernihowsko-wyszhorodzkiej w środkowej części kraju, ale jednocześnie powołał do życia diecezję zborowską w Galicji.

Pierwsza połowa lat dziewięćdziesiątych to również próby kanonicznego włączenia diecezji mukaczewskiej na Zakarpaciu w strukturę arcybiskupstwa większego. Ostatecznie spaliły one na panewce wraz z opublikowaniem w grudniu 1995 r. dekretu Kongregacji ds. Kościołów Wschodnich o uznaniu jurysdykcji zwierzchnika i synodu Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego na całej Ukrainie z wyjątkiem Zakarpacia. W ten sposób zachowano wynikający z historii podział na Kościoły katolickie rytu bizantyjsko-ukraińskiego (Ukraina) i bizantyjsko-rusińskiego (Zakarpacie)⁷.

Wspomniany dokument umożliwił erygowanie w kwietniu 1996 r. w celu lepszej opieki duszpasterskiej dla grekokatolików w centralnej, wschodniej i południowej części Ukrainy egzarchatu kijowsko-wyszhorodzkiego, podlegającego władzy zwierzchniej arcybiskupa większego. Pierwszym egzarchą został o. Lubomyr Huzar, wyświęcony na tę katedrę jeszcze w 1977 r. przez Josyfa Slipyja, ale zatwierdzony przez Jana Pawła II jako lwowski biskup pomocniczy dopiero w lutym 1996 r. W związku z ciężką chorobą kard. Lubacziwskiego Huzar już w październiku tego roku przestał pełnić urząd egzarchy i został mianowany biskupem pomocniczym arcybiskupa większego z delegowanymi prawami zwierzchnika Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego. Stanowisko to pełnił do śmierci Lubacziwskiego w grudniu 2000 r., po czym w styczniu został obrany jego następcą. Z czasem z granic egzarchatu kijowsko-wyszhorodzkiego wydzielono egzarchaty doniecko-charkowski (2002 r.) i odesko-krymski (2003 r.) zaś z chwilą przeniesienia siedziby arcybiskupów większych ze Lwowa do Kijowa, co też nastąpiło 21 sierpnia 2005 r., podniesiono go do rangi archidiecezji.

W zachodniej części kraju, w 2000 r. doszło do reorganizacji archidiecezji lwowskiej oraz diecezji tarnopolskiej. W pierwszej z nich wydzielono z jej północnej części diecezję sokalską, a z południowej — diecezję stryjską, która od września 2006 r. funkcjonuje jako diecezja sokalsko-żółkiewska. Spod jurysdykcji ordynariuszy tarnopolskich wyłączono diecezję buczacką, przemianowując podległy mu podmiot struktury administracyjnej Kościoła na diecezję tarnopolsko-zborowską. W styczniu 2008 r. miała miejsce ostatnia jak do tej pory zmiana — utworzenie łuckiego egzarchatu arcybiskupiego większego, obejmującego Wołyń.

Odrodzone zakony i szkoły

Kościół greckokatolicki na Ukrainie posiada rozwinięty system wspólnot życia konsekrowanego, składający się ze 106 klasztorów i domów zakonnych, w których na początku stycznia 2009 r. przebywało łącznie 1250 zakonników i zakonnic. Należą oni do 9 męskich i 15 żeńskich zgromadzeń zakonnych, z których do najbardziej licznych zaliczyć należy bazylianów (dwie prowincje: Najświętszego Zbawiciela dla rytu bizantyjsko-ukraińskiego oraz św. Mikołaja dla rytu bizantyjsko-rusińskiego, która do początków 2009 r. znajdowała się pod jurysdykcją prowincji Najświętszego Zbawiciela), studytów, redemptorystów oraz ich żeńskie odpowiedniki. W przeciągu dwóch dekad legalnej działalności grekokatolików utworzono również nowe zgromadzenia zakonne. Wśród męskich wspólnot wymienić należy wschodnie gałęzie Zgromadzenia Wcielonego Słowa, Miles Jesu czy powstałe w 1997 r. na lokalnym gruncie Towarzystwo Misyjne św. Andrzeja Apostoła, wśród żeńskich (to również formacje lokalne) powstała w 1995 r. z błogosławieństwem bp. Dmyterki wspólnota Klasztoru Wprowadzenia do Świątyni Najświętszej Bogurodzicy czy też utworzone z inicjatywy kard. Huzara w 2003 r. Zgromadzenie Córek Matki Bożej Nieustającej Pomocy.

Ukraiński Kościół Greckokatolicki prowadzi również kilkanaście szkół wyznaniowych, przede wszystkim seminariów duchownych, zarówno diecezjalnych (Drohobycz, Iwanofrankowsk, Lwów, Tarnopol), jak i zakonnych (redemptorystów we Lwowie, bazylianów w Złoczowie), ale również kolegia i instytuty katechetyczne (Drohobycz, Iwanofrankowsk, Lwów, Zborów). Poza tym istnieje również pięć fakultetów bądź szkół regenckich, zajmujących się formacją teologiczną, liturgiczną i muzyczną psalmistów (diaków) i regentów, czyli dyrygentów chórów cerkiewnych. Naczelne jednak miejsce w systemie oświaty greckokatolickiej zajmuje Ukraiński Uniwersytet Katolicki we Lwowie, powstały w 2002 r. z przekształcenia Lwowskiej Akademii Teologicznej, nawiązującej do przedwojennej tradycji uczelni kierowanej przez ks. Josyfa Slipyja. Jest to uczelnia otwarta w równym stopniu dla osób duchownych i świeckich. Oprócz kształcenia studentów na kierunkach teologicznym, historycznym, a od roku akademickiego 2009/2010 również i pedagogicznym, uniwersytet prowadzi szeroki wachlarz badań naukowych oraz działalność wydawniczą. Ponadto na Zakarpaciu funkcjonuje Użhorodzka Grekokatolicka Akademia Duchowna im. błogosławionego Teodora Romży.

Poza działalnością oświatową Kościół greckokatolicki wydaje kilkadziesiąt tytułów prasowych, wśród tych o największym nakładzie wymienić należy miesięczniki „Misjonar”, „Meta”, czy dwumiesięcznik „Patriarchat”. Oprócz mediów drukowanych należy zwrócić uwagę na Radio Woskresinnia, redakcję, która od 1989 r. — najpierw w Brukseli, a od 1991 r. we Lwowie — przygotowuje audycje o charakterze religijnym emitowane następnie na falach rozgłośni publicznych i prywatnych. Ukraiński Kościół Greckokatolicki jest również obecny w świecie wirtualnym, gdzie istnieje przynajmniej 90 znanych autorowi witryn internetowych.

Prowadzona jest także przez Kościół działalność dobroczynna, m.in. w ramach utworzonej w 1992 r. Caritas Ukrainy (w odróżnieniu od rzymskokatolickiej Caritas-Spes, funkcjonującej od 1995 r.), Pomocy Maltańskiej, Fundacji św. Włodzimierza, Ruchu „Wiara i Światło” działającego na rzecz osób niepełnosprawnych intelektualnie. We Lwowie funkcjonuje również Szpital im. Andreja Szeptyckiego.

Spory wewnętrzne

W rzeczywistości postkomunistycznej Kościół greckokatolicki zmuszony jest do permanentnego poruszania kwestii własnej tożsamości. W okresie ostatniego dwudziestolecia wielokrotnie rozpatrywano problem zmiany nazwy konfesji na zaproponowaną w 1999 r. podczas synodu biskupów — „Kijowski Kościół Katolicki”. Wiele miejsca poświęcono także problemowi rytu bizantyjsko-ukraińskiego i doprowadzeniu do czystości obrządku wschodniego. Choć oficjalnym językiem liturgicznym jest cerkiewnosłowiański, to, zgodnie ze wskazaniami II Soboru Watykańskiego, w celu lepszego rozumienia i pełnego w niej uczestnictwa od 1989 r. istnieje możliwość używania języka ukraińskiego, zaś w diasporze — języków krajów zamieszkania Ukraińców. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. rozpoczęto prace nad przekładem tekstów liturgicznych z języka cerkiewnosłowiańskiego na współczesny język ukraiński.