Czytelnia

Podstawowym problemem badawczym jest to, że większość prac traktujących o mordzie rytualnym nie dotyczy drugiej połowy XX w., a baza źródłowa jest niezwykle wątła. Nie ma powojennych mitotwórczych tekstów, które pozwalałyby na wielopoziomową dekonstrukcję. To, czym dysponujemy, to strzępki informacji i zapisków. Takie cechy jak plebejski charakter i krążenie w formie przekazu ustnego w dużej mierze uniemożliwiają pogłębioną egzegezę mitu.

Zamierzam wykazać, że w Polsce mieliśmy do czynienia z autentyczną obecnością mitu w powojennej wyobraźni zbiorowej. Podobnie jak czynią to archeolodzy ze swoimi artefaktami, postaram się odznaczyć wszystkie znane „stanowiska” mitu z lat 1945-1948. Wszystkie powojenne pogromy⁴ poprzedziła plotka o mordzie rytualnym. Ich przebieg jest mniej więcej znany, toteż uwaga zostanie skupiona na roli mitu w tych pogromach, jego zdolności do inspirowania i kształtowania ludzkich postaw, mobilizowania do przemocy. Przekonanie o jego realności nasiliło się po Auschwitz. Dlaczego odżyło właśnie wtedy, kiedy Żydzi sami stali się ofiarami? Kim byli jego wyznawcy? Etnolodzy i antropolodzy podkreślają, że sens mitu leży w jego funkcji. Na czym więc polegały społeczne funkcje mitu mordu rytualnego i jaki wpływ na jego erupcję miała powojenna kondycja społeczeństwa polskiego? Druga część tego artykułu będzie próbą odpowiedzi na te pytania.

Ignorancja czy prowokacja?

Jedna z pierwszych wzmianek mówiących o mordzie rytualnym pochodzi z wiosny 1945 r. Kierownik Referatu do Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej (przy Prezydium Rządu) mjr S. Herszenhorn, wyliczając napady na ludność żydowską w marcu tego roku, zanotował: „W Chełmie Lub. rozpuszczono ostatnio pogłoski, że Żydzi zabili chłopca chrześcijańskiego i krew jego wytoczyli na macę. Na żądanie działaczy antysemickich z pod znaku AK. milicja miejscowa zaaresztowała kilku Żydów chełmskich i zwolniła ich dopiero na ostre zarządzenie komendanta miasta”⁵. Herszenhorn nie sprecyzował, co oznacza w cytowanym fragmencie słowo „ostatnio” (sprawozdanie nosi datę 4 kwietnia). W historii zwykle do antyżydowskich zamieszek dochodziło w okolicach Świąt Wielkanocnych. Mit mordu rytualnego, obecny od stuleci wśród chrześcijan, związany jest ze świętem Paschy, kiedy to Żydzi rzekomo mieli używać do sporządzania macy krwi niewinnego, chrześcijańskiego dziecka. Krew miała być także potrzebna do leczenia ran po obrzezaniu oraz innych schorzeń, np. usuwania śmierdzącego zapachu, jaki mieli wydzielać Żydzi. Inna wersja oskarżeń głosiła, że celem rzekomych morderstw jest chęć powtórzenia Pasji Chrystusa; ofiary jakoby poddawano męczarniom, a następnie krzyżowano. W 1945 r. Wielkanoc obchodzono w pierwszych dniach kwietnia. Pogłoski o zabiciu chłopca przez Żydów, jeśli pojawiły się właśnie wtedy, mogły zatem mieć głębsze podłoże religijne, choć z wcześniejszych sprawozdań Referatu wynika, że od października 1944 r. do lutego 1945 r. relacje między ludnością polską a żydowską uległy znaczącemu pogorszeniu⁶. Zbiegło się to z falą napadów na Żydów, jaka przelała się przez Polskę w marcu i kwietniu 1945 r.

Kolejny rozdział mitologii mordu rytualnego napisany został w Rzeszowie. Obraz wydarzeń, oparty na strzępach informacji, jest również mocno niejasny. Wiemy, że 7 czerwca zaginęła dziewięcioletnia Bronisława Mendoń, córka dorożkarza. 11 czerwca jej torbę z książkami znaleziono w piwnicy domu przy ul. Tannenbauma 12. Siedmiu funkcjonariuszy MO udało się pod wskazany adres, gdzie w piwnicy odnaleźli zwłoki dziewczynki, która nie żyła już od kilku dni. Morderstwo zostało dokonane na tle seksualnym, dodatkowo zabójca zdarł z twarzy dziecka skórę i wyciął mięśnie udowe⁷. Wiele wskazuje, że miejscem zbrodni była piwnica domu przy ul. Tannebauma, w którego okolicach dziewczynkę widziano zresztą po raz ostatni. Po odkryciu zwłok milicjanci wezwali Baon Operacyjny MO. O popełnienie zabójstwa oskarżyli Żydów.