Czytelnia

Kluczowa rola Apfelbauma w dziejach ŻZW została wyeksponowana w wydanej w 2000 r. książce paryskiego lekarza, warszawiaka z urodzenia, Mariana Apfelbauma. Co ciekawe jednak, praca tego autora przyznającego się do pokrewieństwa z Apfelbaumem nie zawiera prawie żadnych danych biograficznych dotyczących tej postaci – prócz informacji, iż w chwili wybuchu wojny miał 38 lat i wywodził się z warstwy średniej „przesiąkniętej kulturą polską”⁴.

„Odnaleziony” komendant

Wszystkie informacje na temat Apfelbauma pochodzą z jednego źródła: relacji składanych przez kilkunastu Polaków, przyznających się do „braterstwa broni” z rewizjonistami, oraz kilku osób pochodzenia żydowskiego, przypisujących sobie członkostwo w ŻŻW. Stały się one podstawowymi źródłami na temat ŻZW w związku z wizytą w PRL izraelskiej dziennikarki Chai Lazar. Przybyła ona do Warszawy w czerwcu 1962 r. w celu zebrania materiałów na temat ŻZW. Jej mąż, Chaim, zapisał: Podczas pobytu w Polsce [Chaja Lazar] zgromadziła masę materiału, [...] Znalazła informacje na temat zasięgu organizacji, broni w jej posiadaniu, dane na temat jej siły i działalności przed wybuchem powstania i podczas walki. Najważniejsza rewelacja: tożsamość dowódcy organizacji – Dawid Apfelbaum⁵.

Kilka miesięcy później sam Lazar zjawił się w Warszawie, by osobiście potwierdzić te rewelacje. Warszawskie opowieści wypełniły dużą część książki, nad którą od jakiegoś czasu pracował⁶. Nie przeszkadzało mu to, że ani polscy „świadkowie”, ani też osoby wymieniane przez nich jako członkowie ŻZW nie byli wzmiankowani w żadnych ze znanych mu dokumentów. Na podejściu Lazara do zebranych w Polsce wiadomości zaważyły: nieznajomość konspiracyjnej Warszawy (on sam pochodził z Wilna), brak kompetencji – nie był historykiem, a wreszcie – co nie bez znaczenia – poczucie misji i przekonanie, że naprawia wieloletnie zaniedbania i wypełnia „białe plamy” w historii powstania w getcie, spowodowane zmową milczenia przeciwników politycznych.

Icchak Cukierman, „Antek”, były komendant ŻOB, pisał w swych wspomnieniach: Rozmawiałem z nim [Lazarem], powiedziałem mu wszystko, co było mi wiadome. Ale on nie wziął pod uwagę mojej relacji; nie była dla niego dość dobra. Dostał widocznie „lepsze” relacje od Polaków, którzy próbowali bezczelnie udowodnić swą „dużą pomoc”, a on to „kupił”. Lazar dążył do gloryfikacji swej organizacji i zwrócił się do Polaków w Polsce; nie do komunistów oczywiście⁷. Uwagi te nie zostały wzięte pod uwagę. Cukiermana traktowano nieufnie, obciążając go odpowiedzialnością za manipulacje historią powstania w getcie, co było całkowicie uzasadnione. Wystarczy wspomnieć, że w poświęconym tematowi oporu żydowskiego monumentalnym opracowaniu pod jego redakcją organizacji bojowej rewizjonistów poświęcono jeden przypis⁸. W bardzo obfitej korespondencji, przesyłanej przez ŻOB i Żydowski Komitet Narodowy do Londynu w latach 1943-1944 za pośrednictwem polskiego podziemia, o ŻZW traktowało jedno jedyne zdanie: Rewizjoniści stworzyli małą własną „organizację zemsty”, która po dwóch dniach walki ją przerwała⁹.

Nic dziwnego, że o wiele większym zaufaniem obdarzono „Polaków z AK”, towarzyszy broni cudownie odnalezionego komendanta Apfelbauma. Największe wrażenie na Lazarach wywarł Henryk Iwański, ps. „Bystry” (1903-1978), podający się za polskiego oficera współpracującego z ŻZW z ramienia organizacji konspiracyjnej pod nazwą Korpus Bezpieczeństwa. Ów pracownik szpitala przy Wolskiej 37 miał być ojcem-założycielem ŻZW, zaopatrywać go w broń, a oprócz tego prowadzić wielopłaszczyznową i pełną niebezpieczeństw działalność na rzecz prześladowanych Żydów. To on miał być najbliższym przyjacielem komendanta ŻZW, towarzyszem jego walki, świadkiem jego śmierci na placu Muranowskim 27 kwietnia 1943 r. W tej „bitwie” Iwański stracić miał dwóch synów i brata, a sam zostać ciężko ranny.