Czytelnia

Andrzej Friszke

Pośrednik w wielkiej polityce

Ks. bp Alojzy Orszulik: „Czas przełomu. Notatki z rozmów z władzami PRL w latach 1981-1989”, Apostolicum, Warszawa-Ząbki 2006, s. 660.

Biskup Alojzy Orszulik ma trwałe miejsce w najnowszej historii Polski jako długoletni kierownik Biura Prasowego Episkopatu Polski, a w praktyce zastępca sekretarza Episkopatu, którym został formalnie w roku 1983. W tej roli przez wiele lat brał udział w negocjacjach z władzami PRL, a potem też je prowadził. Uczestniczył m.in. w przygotowywaniu pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w 1979 r. Ogromną rolę zaczął odgrywać zwłaszcza po wprowadzeniu stanu wojennego i w latach kolejnych, gdy wraz z biskupem (potem arcybiskupem) Bronisławem Dąbrowskim dziesiątki razy rozmawiał z gen. Kiszczakiem i innymi dygnitarzami. Celem tych trudnych negocjacji było dążenie do łagodzenia represji i targowanie się o ustępstwa — pozornie drobne, ale stopniowo poszerzające granice wolności.

Zasadniczą rolę spełnił — wraz z abp. Dąbrowskim — w roku 1988, gdy doprowadzono do bezpośrednich negocjacji między przywódcami opozycji i władz PRL. Obaj duchowni byli tu niezbędni i jest wielce prawdopodobne, że bez ich pośrednictwa nie doszłoby do wielkiego kompromisu roku 1989, z którego narodziła się wolna Polska. Przy Okrągłym Stole ks. Orszulik zasiadał jako obserwator, następnie stopniowo się wycofywał z uczestnictwa w życiu publicznym. Od września 1989 r. był biskupem siedleckim, od 1992 r. łowickim. W 2004 r. przeszedł na emeryturę.

Zapiski z prowadzonych rozmów, w istocie ich obszerne protokoły, są jednym z najważniejszych źródeł do historii Polski lat osiemdziesiątych. Odnajdujemy w nich dobrze oddane stanowiska stron, punkty sporu, możemy śledzić losy poszczególnych wątków negocjacji. Najważniejszy z nich dotyczył zabiegów o nakłonienie władz do przywrócenia dialogu ze społeczeństwem i jego reprezentacją — „Solidarnością”. Zapiski ks. Orszulika niezwykle precyzyjnie i wiernie oddają nie tylko to, co mówiła strona kościelna, ale też słowa przedstawicieli władz. Potwierdził to m.in. jeden z negocjatorów rządowych Stanisław Ciosek. Wiele z tych zapisów zostało opublikowanych w 1995 r. w dwutomowym wydawnictwie „Rozmowy z władzami PRL. Arcybiskup Dąbrowski w służbie Kościoła i narodu” pod redakcją Petera Rainy. Dalsze ogłosił ten sam autor w 1999 r. w tomie „Troska o internowanych. Interwencje abp. Dąbrowskiego u gen. Kiszczaka 1982-1989”. Te publikacje umożliwiły naukowe analizowanie postawy władz i Kościoła wobec najważniejszych problemów lat osiemdziesiątych. Bez tych notatek byłoby to niezmiernie trudne, a różne fałszywe sądy byłyby łatwiejsze do rozpowszechniania.

Obecnie wydany tom jest wznowieniem wcześniej opublikowanych protokołów, ale też zawiera nowe dokumenty, dotychczas nieznane. Wszystkie te zapisy mają zasadnicze znaczenie dla ukazania drogi przebytej przez Polskę od nocy 13 grudnia do wiosny i lata 1989 r. Dokumenty zostały ułożone według porządku spraw: stan wojenny, zapiski ze spotkań z internowanym Wałęsą (cały blok nieznanych dotąd materiałów), negocjacje o uwolnienie jedenastu przywódców „Solidarności” w 1984 r., rozmowy z władzami na inne tematy od 1982 do września 1988, Okrągły Stół i wybory czerwcowe aż do utworzenia rządu Tadeusza Mazowieckiego. Bogactwo zawartego tu materiału uniemożliwia omówienie wszystkich wątków, ale warto zatrzymać się nad trzema, które mają największe znaczenie.

Wysłannik do Wałęsy

Zwracają uwagę zapisy z rozmów z Lechem Wałęsą, a trzeba podkreślić, że ks. Orszulik był najważniejszą osobistością i jedynym doradcą, z którym Wałęsa miał kontakt w okresie internowania. Pierwsza rozmowa odbyła się 14 grudnia, ósma i ostatnia — 23 lutego. Notatki oddają stan ducha i myśli przewodniczącego „Solidarności” w pierwszych tygodniach stanu wojennego, gdy — zdawało się — możliwe są różne drogi rozwoju wydarzeń. Episkopat starał się doprowadzić do rozmów między Wałęsą a rządem i w tym kierunku ks. Orszulik oddziaływał zarówno na przywódcę „Solidarności”, jak i przedstawicieli władz.