Czytelnia

*

Jak widać, niewierzący też wierzą — w różnych odcieniach znaczeniowych tego słowa. Wierzą w naukę, w duchowy wymiar jednostki, w różne wartości. Ponadto mają, często zdecydowane, poglądy na różne tematy, stosują się do norm społecznych, ufają innym ludziom. Podobnie jak wierzący. Nie są to istoty pochodzące z dwóch kulturowo całkiem sobie obcych światów. Zwłaszcza w polskiej rzeczywistości, gdzie — jak pokazują moje badania — 88,2% niewierzących to eks-katolicy, a w dodatku 71% wciąż funkcjonuje w otoczeniu społecznym, w którym przeważają osoby wierzące. Religia, zwłaszcza katolicyzm, nie jest dla nich czymś obcym, ale stanowi integralną część ich kulturowego i społecznego otoczenia. Inna kwestia, że ich stosunek do tego zaplecza bardzo często jest krytyczny. Ten właśnie czynnik wprowadza różnicę.

Niewiara w Boga osobowego na pewno nie sprawia, że wiara jako taka staje się tym ludziom obca. Zmienia jednak strukturę, charakter i treść tych wierzeń. A przez to samych ludzi. Zakończę więc banałem — (nie)wiara ma znaczenie.

Radosław Tyrała

Radosław Tyrała — ur. 1979. Socjolog, asystent na Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz doktorant w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Interesuje się socjologią religii (zwłaszcza problematyką sekularyzacji), socjologią wiedzy i psychologią ewolucyjną. Prowadzi badania na temat polskich niewierzących. Opublikował książki O jeden takson za dużo. Rasa jako kategoria społecznie problematyczna oraz Dwa bieguny ewolucjonizmu. Nauka i religia w poznawczym wyścigu zbrojeń. Stypendysta w programie „Mistrz” Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Mieszka w Krakowie.

¹ * Artykuł powstał w ramach programu „Mistrz” Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. O tym zjawisku pisałem w artykule Czy ateista to nihilista? Semantyka w służbie destygmatyzacji, który wkrótce zostanie opublikowany w tomie pod redakcją Agaty Maksymowicz.
² A. Giddens, Konsekwencje nowoczesności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008.
³ A. Damasio, Błąd Kartezjusza, Rebis, Poznań 2002.
⁴ Niestety, ankieta ta nie jest badaniem reprezentatywnym. Aby móc takie badanie przeprowadzić na zbiorowości polskich niewierzących, trzeba by dysponować listą jej przedstawicieli, z której można losować potencjalnych respondentów. Tymczasem nie istnieje żaden taki spis. Wypaczenia reprezentatywności próby powoduje dodatkowo fakt, że badanie przeprowadziłem przez internet (choć najnowsze badania ogólnopolskie wskazują, że wypaczenia te mogą nie być aż tak duże, gdyż odsetek użytkowników internetu wśród osób niewierzących jest bardzo duży — zob. M. Feliksiak, M. Wenzel, Portret Internauty. Komunikat z badań CBOS, 2009, zob. http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_033_09.PDF). Ten sposób badania faworyzuje jednostki, które korzystają z internetu statystycznie częściej, takie jak osoby młode, wykształcone i mieszkające w dużych miastach (zob. D. Batorski, M. Olcoń-Kubicka. 2006. Prowadzenie badań przez Internet — podstawowe zagadnienia metodologiczne, w: „Studia Socjologiczne” 2006 nr 3, s. 106-112). Z drugiej strony uznałem, że wybrana przeze mnie strategia badawcza będzie najskuteczniejsza w zastanych warunkach. Internet może nie jest idealnym środowiskiem badania polskich niewierzących, ale na pewno najlepszym z istniejących. Od kilku lat widać wyraźnie, że medium to jest najważniejszą platformą komunikacji i mobilizacji przedstawicieli tej zbiorowości. Potwierdzeniem tego faktu jest chociażby duża liczba odpowiedzi na moją ankietę.
⁵ Organizacje skupiające niewierzących na ogół funkcjonują pod szyldem „humanizmu” czy „racjonalizmu”, nie zaś „niewiary” czy nawet „ateizmu”.
⁶ Manifest humanistyczny 2000. O nowy globalny humanizm, zob. http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4301/q,Manifest.humanistyczny.2000 (14.02.2009).
⁷ Deklaracja amsterdamska, zob. http://psr.racjonalista.pl/kk.php/s,1231/q,Deklaracja.amsterdamska.2002 (14.02.2009).
⁸ Bright (z ang. jasny, jaskrawy, błyszczący, rozjaśniony, bystry, zdolny, inteligentny, świetny, obiecujący, pogodny, pomyślny) — termin wymyślony przez filozofa Daniela Dennetta w 2003 roku (zob. D. Dennett, The Bright Stuff, w: „The New York Times” 12.07.2003), mający dowartościować ateizm poprzez wskazanie na pozytywne i konstruktywne aspekty tego światopoglądu.
⁹ J. Woleński, Granice niewiary, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004, s. 78.
¹⁰ Deklaracja ideowa, albo akt erekcyjny PSR, zob. http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3993/q,Deklaracja.ideowa.albo.akt.erekcyjny.PSR (16.04.2009).
¹¹ S. Rodney, Ch. Y. Glock, Wymiary zaangażowania religijnego, w: Władysław Piwowarski (red.), Socjologia religii. Antologia tekstów, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2003, s. 184.
¹² Kategoria „wierzę” zawiera zsumowane kategorie „zdecydowanie wierzę” i „raczej wierzę”, zaś kategoria „nie wierzę” zawiera zsumowane kategorie „zdecydowanie nie wierzę” i „raczej nie wierzę”.
¹³ Co ciekawe, wyniki te potwierdza badanie CBOS — zob. R. Boguszewski, Wiara i religijność Polaków dwadzieścia lat po rozpoczęciu przemian ustrojowych. Komunikat z badań CBOS, 2009 (http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2009/K_034_09.PDF). Tam również, mimo iż niewierzący stanowią jedynie część próby, pewien ich odsetek deklaruje wiarę w duszę nieśmiertelną, cuda, życie pozagrobowe oraz inne wierzenia o charakterze religijnym.
¹⁴ K. Leszczyńska, Z. Pasek, Nowa duchowość w badaniach społecznych, w: tychże (red.), Nowa duchowość w społeczeństwach monokulturowych i pluralistycznych, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2008.
¹⁵ A. E. Kubiak, Jednak New Age, Jacek Santorski & Co., Warszawa 2005, s. 104.
¹⁶ I. Borowik, T. Doktór, Pluralizm religijny i moralny w Polsce, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2001.
¹⁷ P. Załęcki, Między triumfalizmem a poczuciem zagrożenia. Kościół rzymskokatolicki w Polsce współczesnej w oczach swych przedstawicieli. Studium socjologiczne, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2001.
¹⁸ T. Luckmann, Niewidzialna religia. Problem religii we współczesnym społeczeństwie, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2006.
¹⁹ T. Szlendak, Supermarketyzacja. Religia i obyczaje seksualne młodzieży w kulturze współczesnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego (Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej), Wrocław 2004.
²⁰ R. Boguszewski, Wartości i normy w życiu Polaków. Komunikat z badań CBOS, 2005, zob. http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2005/K_133_05.PDF.
²¹ Wątku tego nie będę tu dalej rozwijał, ale w moich badaniach zajmuje on kluczowe miejsce. Polskich niewierzących, na co zresztą wskazuje sama nazwa mojego badania, traktuję jako mniejszość kulturową. Interesują mnie zatem wszelkie przejawy ewentualnej stygmatyzacji czy dyskryminacji kierowane w ich kierunku przez wierzącą większość.
²² Ciekawym zabiegiem byłoby porównanie hierarchii wartości tych dwóch kategorii społecznych przy użyciu koncepcji wartości materialistycznych i postmaterialistycznych Ronalda Ingleharta (zob. R. Inglehart, Culture Shift in Advanced Industrial Society, Princeton University Press 1989). Znacznie częstsze wskazywanie przez niewierzących na istotność takich wartości, jak kontakt z kulturą czy życie pełne przygód i wrażeń, może sugerować, że są oni bardziej niż ogół Polaków zorientowani na wartości postmaterialistyczne, czyli wyrażające potrzeby samorealizacji i samoekspresji, zainteresowanie jakością i komfortem życia czy wreszcie — co znamienne w kontekście powyższych rozważań na temat duchowości niewierzących — duchowymi aspektami wierzeń religijnych. Niewykluczone jednak, że na takie, a nie inne wyniki wpłynęła nadreprezentacja w mojej próbie badawczej osób młodych i dobrze wykształconych. W tych dwóch kategoriach społecznych wartości postmaterialistycznie są szczególnie często spotykane. Niestety, brak tu miejsca na szczegółowe omówienie tej kwestii oraz na analizowanie zależności między częstością wskazywania poszczególnych wartości a takimi zmiennymi, jak wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, dochody czy płeć.