Czytelnia

Sprostaniu nowym wyzwaniom sprzyjałaby też innowacja instytucjonalna. Historycznie, chrześcijaństwo przejawiało niezwykłą zdolność do instytucjonalnej innowacji. Wystarczy spojrzeć na zakony z ich różnorodnością i zdolnością do odpowiedzi na potrzeby czasów. Nie mam tu na myśli ani szeroko zakrojonych reform, ani tym bardziej odgórnych inicjatyw. Tak jak zakony były dziełem jednostek, tak i teraz chodzi o twórczy impuls z dołu. Wydaje się, że spontaniczna innowacyjność instytucjonalna chrześcijaństwa wyraźnie osłabła. Innowacyjności – tym bardziej spontanicznej – nie da się, oczywiście, zaplanować, ale można starać się tworzyć sprzyjające jej warunki i klimat.

Pozycja społeczna Kościołów jako instytucji zależy w coraz większym stopniu od ich działań (lub braku działań) oraz oceny i postrzegania tych działań przez opinię publiczną i mass media. Jakimś wskaźnikiem jest tu osłabienie pozycji Kościoła katolickiego w Irlandii czy w Stanach Zjednoczonych, po całej serii skandali. Kościoły jako instytucje okazały się co najmniej w niedostatecznym stopniu przygotowane na zmiany we wrażliwości i standardach oceny, jakie zaszły w ostatnich dziesięcioleciach w opinii publicznej. I znowu zadanie nie jest proste, bo wrażliwość nie jest czymś, czego można się po prostu nauczyć.

Trzeba także wyraźnie powiedzieć, że nie może być jednej odpowiedzi na pytanie o przyszłość wiary i Kościołów w Europie. Ale ta przyszłość (pomyślna czy niepomyślna), mimo że zmiany zachodzą stosunkowo wolno, nie jest nigdzie zagwarantowana, ani w Rosji, ani w Polsce, ani we Francji. Zatem nadal aktualne jest pytanie Małgorzaty: Powiedz, co myślisz o Bogu i wierze? („Faust”, 3415). Wydaje się, że tak jak wtedy, tak i dziś wiele zależy od odpowiedzi na to pytanie.

Tadeusz Szawiel – ur. 1950. Dr socjologii, pracownik naukowy Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, prezes Instytutu Badań nad Podstawami Demokracji. Autor licznych prac socjologicznych i politologicznych, m.in. (wspólnie z Mirosławą Grabowską): „Anatomia elit politycznych”, „Budowanie demokracji. Podziały społeczne, partie polityczne i społeczeństwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce”. Mieszka w Warszawie.

¹ Rozszerzona wersja tekstu „Glaube und Kirche in Europa”, który ukazał się w kwartalniku „Ost-West. Europäische Perspektiven“, 2003, Heft 1.
² Z nowszych prac poświęconych polskiej religijności warto polecić: Mirosława Grabowska, „Religijność i Kościół a polityka w III Rzeczypospolitej”, w: „System partyjny i zachowania wyborcze. Dekada polskich doświadczeń” (red. Radosław Markowski), Instytut Studiów Politycznych PAN, Fundacja im. F. Eberta, Warszawa 2002; oraz Mirosława Marody, „Przemiany religijności Polaków” i Sławomir Mandes, „Formy religijności w społeczeństwie polskim”, obie prace w: „Polacy wśród Europejczyków” (red. Aleksandra Jasińska-Kania, Mirosława Marody), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2002.
³ Świadczy o tym, na przykład, mowa Jürgena Habermasa z okazji przyznania mu w 2001 roku Nagrody Pokojowej Księgarzy Niemieckich (por. Znak 2002, nr 9).
⁴ Szerzej o Unii jako demokratycznej strukturze piszę w książce: Krzysztof Koseła, Tadeusz Szawiel, Mirosława Grabowska, Małgorzata Sikorska, „Tożsamość Polaków a Unia Europejska”, Instytut Badań nad Podstawami Demokracji, Warszawa 2002.