Czytelnia

Ireneusz Cieślik

Wszystkiemu winien starzec Zosima?

Pytając o aktualność Dostojewskiego nie sposób ominąć kluczowego dla niego problemu winy. To właśnie w tej kwestii — jak zauważa Czesław Miłosz — autora „Braci Karamazow” napełniały grozą poglądy współczesnej mu inteligencji rosyjskiej, która odpowiedzialność za czyny ludzkie przenosiła na „środowisko”. Miłosz dodaje, iż to zdjęcie odpowiedzialności z jednostki, przygnębiało Dostojewskiego jako dowód dechrystianizacji rosyjskiej warstwy wykształconej¹. Autor „Zbrodni i kary” pisał w 1875 r.: Nauka w naszym stuleciu obala wszystko, w co dotychczas wierzono. Każda twoja zachcianka, każdy twój grzech jest wynikiem twoich przyrodzonych potrzeb, które nie zostały zaspokojone, więc, tak to wygląda, trzeba je zaspokoić. Radykalne zaprzeczenie chrześcijaństwa i jego moralności. Chrystus nie znał nauki². Rosyjski pisarz widzi więc w nauce antytezę chrześcijaństwa, gdyż jej postęp jest równoznaczny z erozją pojęcia grzechu i osobistej winy. Obserwując tryumfalny pochód nauki, Fiodor Michajłowicz upatruje ocalenia przed jej destrukcyjnym wpływem w ludzie rosyjskim, tam bowiem dostrzega ostrą świadomość grzechu. Od ludu przyjdzie zbawienie, od wiary jego i pokory — mówi w „Braciach Karamazow” starzec Zosima, a przekonanie takie ma za podstawę wyrażone w słowach tegoż starca przeciwstawienie: choć zepsuty jest chłop i nie może się zaprzeć grzechu smrodliwego, przecież wie, że przeklęty jest od Boga grzech jego smrodliwy, wie, że źle czyni grzesząc. [...] Inaczej jest w wyższych warstwach: ci, idąc za głosem nauki, chcą się urządzić tylko wedle swego rozumu, ale już bez Chrystusa, i oznajmili, że nie ma przestępstwa, nie ma już grzechu³.

Postać starca Zosimy nie pojawia się tu przypadkowo. Zasadnie można bowiem domniemywać, że ten bohater powieściowy wyraża w tej (i nie tylko) sprawie zdanie samego autora. Wysyłając do druku szóstą księgę „Braci Karamazow” zatytułowaną „Rosyjski mnich” (zawierającą żywot i pouczenia starca), w liście do Mikołaja Lubimowa (redaktora „Russkogo wiestnika”, gdzie drukowano powieść) Dostojewski pisze o starcu Zosimie: „jestem całkowicie tego samego zdania co on”, zaznaczając jednak — gdybym miał je wyrazić od siebie, wyraziłbym je w innej formie i w innym języku⁴.

W swojej korespondencji autor „Braci Karamazow” kilkakrotnie stwierdza, że uważa księgę „Rosyjski mnich” za kulminacyjny punkt powieści⁵. W liście do Konstantego Pobiedonoscewa — na tydzień przed publikacją księgi w „Russkim Wiestniku” — odnosząc się do zarzutu, iż na wszystkie ateistyczne tezy w powieści jak dotąd nie ma odpowiedzi, Fiodor Dostojewski pisze, że księga ta stanowi właśnie odpowiedź na cały ten nurt negacji⁶. Zaznacza jednak swój niepokój, czy odpowiedź będzie dostateczna, tym bardziej, że nie jest to bezpośrednia odpowiedź na tezy wygłoszone poprzednio przez Wielkiego Inkwizytora ani też dokładnie wypunktowana, lecz właśnie pośrednia. I dodaje: Formułuję tu coś wprost przeciwnego do wyżej wyrażonego światopoglądu, ale i tym razem nie w punktach, lecz że się tak wyrażę — w obrazie artystycznym⁷.