Czytelnia

Dostojewski wraz z Sołowiowem był w tym monasterze dwa dni w końcu czerwca 1878 r. Jak pisze Anna Dostojewska wrócił z Pustelni Optyńskiej wewnętrznie ukojony i znacznie spokojniejszy. Dużo mi opowiadał o zwyczajach Pustelni, gdzie spędził dwie doby. Słynnego starca, ojca Ambrożego, Fiodor Michajłowicz widział trzy razy. Raz, gdy otaczał go tłum ludzi, i dwa razy rozmawiał z nim sam na sam. Rozmowy te wywarły na nim głębokie i przejmujące wrażenie. Gdy Fiodor Michajłowicz opowiedział starcowi o nieszczęściu, jakie nas spotkało i o moim gwałtownym bólu, starzec zapytał go, czy jestem wierząca. Kiedy mąż odpowiedział twierdząco, poprosił o przekazanie mi jego błogosławieństwa oraz słów, które później w powieści starzec Zosima mówi do zbolałej matki. Z opowiadania Fiodora Michajłowicza widać było wyraźnie, jakim głębokim znawcą serc i jasnowidzem był ten czcigodny starzec¹³.

Przybliżenie osoby św. Ambrożego jest ważne, gdyż pozwala lepiej zrozumieć nauczanie jego powieściowego odpowiednika, jak też myśl samego Dostojewskiego wyrażoną poprzez kreację postaci starca Zosimy. Co prawda, mieszkający w Pustelni Optyńskiej Konstantin Leontiew w 1891 r. pisał, że starzec Zosima ani w swojej nauce, ani w osobistym charakterze nie jest wcale podobny do ojca Ambrożego. Dostojewski opisał tylko jego zewnętrzne, fizyczne cechy. Włożył w jego usta absolutnie nie to i nie w tym stylu, w którym ojciec Ambroży mówi¹⁴. Niektórzy badacze dzieła rosyjskiego pisarza przychylają się do tego zdania Leontiewa i także zaprzeczają podobieństwom pomiędzy nauczaniem optyńskiego starca a napomnieniami ojca Zosimy¹⁵. Upatrują natomiast pierwowzoru nauk Zosimy w kazaniach św. Tichona Zadońskiego (1724-83). Nie chciałbym tu wchodzić w szczegółową polemikę¹⁶, należy jednak zauważyć, że analiza poglądów starca Ambrożego zawartych w wydanej po jego śmierci korespondencji bynajmniej nie upoważnia do stwierdzenia zasadniczej różnicy między nauczaniem jego a Zosimy. Daje natomiast podstawy do wniosku wprost przeciwnego.

*

Gdybyśmy chcieli w jednym słowie streścić nauczanie optyńskiego starca Ambrożego, byłoby to niewątpliwie słowo „pokora”. Niemal w każdym jego liście znaleźć można wezwanie do pokory, skarcenie za jej brak, bądź podkreślenie jej znaczenia w życiu duchowym, jej rzeczywistością przeniknięte są wszystkie pouczenia starca. Porównując to z naukami jego powieściowego odpowiednika jedynie pod kątem częstotliwości występowania samego słowa „pokora”, zauważamy, że w ustach starca Zosimy nie pojawia się ono tak często. Jednak o centralnej roli, którą pokora odgrywała ona w jego nauczaniu świadczy choćby pojawienie się tego słowa w takich stwierdzeniach jak: wielka jest Rosja przez swoją pokorę (s. 374), od ludu przyjdzie zbawienie, od wiary jego i pokory (s. 373) czy w następującym fragmencie: gdy obaczysz grzech ludzki i siebie zapytasz: „Zdobyć siłą czy pokorną miłością?”. Zawsze rozstrzygaj: „Zdobędę pokorną miłością”. Rozstrzygniesz raz, to już na zawsze i cały świat będziesz mógł zdobyć. Pokora miłosna — strasznać to siła, najpotężniejsza ze wszystkich, że nie masz podobnej (s. 378). Nie przypadkiem też „ledwo umiejący pisać i czytać” brat Anfim, do którego starzec Zosima „zawsze odnosił się z niezwykłym szacunkiem” nazywany jest „najpokorniejszym z pokornych” (s. 336).