Czytelnia

Autor „Strachu” przytacza bardzo ciekawe relacje na temat wsi Malawicze, zebrane i opublikowane przez Alinę Całą w pracy „Wizerunek Żyda w polskiej kulturze ludowej”. Wynika z nich, że tajemnicą pilnie strzeżoną przez jej mieszkańców było to, że w czasie wojny ukrywali żydowskiego chłopca. Dla Grossa jest to tylko dowodem na antysemityzm otoczenia. Nie skomentuje nawet przytaczanych przez siebie fragmentów relacji, z których rysuje się inny obraz: Odpowiedzialność za jego [żydowskiego chłopca – PM] przetrwanie wzięła na siebie cała wieś […]. Sołtys uprzedzał, gdy groziła wizyta Niemców stacjonujących w miejscowej szkole. Dzięki zbiorowemu wysiłkowi chłopiec wojnę przeżył. Takie zbiorowe ukrywanie żydowskiego dziecka przez sąsiedzką wspólnotę trudno pogodzić z kluczowymi tezami zarówno „Strachu”, jak i poprzednich książek Grossa, „Upiornej dekady” i „Sąsiadów”, że jeżeli udzielano pomocy Żydom, to wbrew powszechnemu antysemityzmowi polskiego otoczenia, które w praktyce często mogło stanowić większe zagrożenie niż słabo znający teren okupanci.

W wielu przypadkach motywy mordów dokonywanych na Żydach były z pewnością przemieszane, antysemityzm sąsiadował ze zwykłą chęcią rabunku – pisanie tylko o tym pierwszym zniekształca więc rzeczywisty obraz wydarzeń. Często po prostu nie wiemy, co się dokładnie stało, kto i dlaczego zabijał.

Przykładem może być Kańczuga – niewielka miejscowość na Podkarpaciu, gdzie w Wielkanoc 1945 r. zamordowano siedmioro Żydów. Mimo kwerendy prowadzonej w archiwach przez historyków, udało się odnaleźć tylko lakoniczną wzmiankę w raporcie Milicji Obywatelskiej, z której wynika, że mordu dokonało kilkunastu uzbrojonych ludzi, którzy wkroczyli do Kańczugi wieczorem 31 marca. Motywów zbrodni i żadnych tropów prowadzących do sprawców nie ustalił także dziennikarz „Gazety Wyborczej”, który kilka lat temu usiłował rozwikłać tajemnicę i rozmawiał z mieszkańcami. W relacjach niektórych (a także w dokumentach podziemia) jeden z zabitych Żydów przedstawiany był jako konfident, a może nawet funkcjonariusz NKWD⁸. Ale dlaczego zabito pozostałych? Dwaj historycy, najlepsi znawcy dziejów podziemia antykomunistycznego w tym rejonie, nie wiedzą nic o żadnym oddziale, który mógł wtedy przebywać w okolicy⁹. Jedynym znanym i strasznym faktem jest to, że zamordowano siedmioro Żydów. Ale jak należy go interpretować? Jako akcję podziemia, bandycki mord, przejaw jakichś lokalnych porachunków (tak spekuluje jeden z historyków) czy chęci usunięcia świadków wiedzących coś o zdarzeniach z okresu okupacji niemieckiej? Czy należy z tego mordu wysnuwać wniosek, że lokalna ludność miała nastawienie antysemickie? Tak, ale tylko wtedy, gdy byłyby dowody na jej współudział w zbrodni. W dodatku w tym samym reportażu pojawiają się informacje, że w okolicy w czasie wojny ukrywano Żydów, a nawet trzy rodziny zostały uznane za „Sprawiedliwych wśród narodów świata”.

Stereotyp kontra stereotyp

Niedosyt pozostawia także sposób, w jaki Gross odnosi się do powszechnego wówczas wśród Polaków stereotypu „żydokomuny”, czyli przekonania, że Żydzi są filarem komunistycznej władzy, która służy ich interesom. Autor „Strachu” słusznie zauważa, że nawet jeżeli istniała nadreprezentacja Żydów w aparacie bezpieczeństwa (zwłaszcza w centrali na szczeblu kierowniczym, gdzie – według ustaleń Andrzeja Paczkowskiego – było ich w latach 1944-1945 około 25%¹⁰), to żadne fakty nie uzasadniają przekonania, że to komuniści żydowskiego pochodzenia w jakimkolwiek wymiarze odegrali kluczową rolę w budowaniu systemu komunistycznego czy represjach wobec polskiego społeczeństwa. Stereotyp ma jednak to do siebie, że nie opiera się na statystycznych danych czy racjonalnej analizie rzeczywistości, ale na ogół wykorzystuje zjawiska o charakterze symbolicznym, nawet jeżeli są one jednostkowe. Jak podaje Bożena Szaynok, kilka ważnych stanowisk w kieleckim UB było obsadzonych przez funkcjonariuszy narodowości żydowskiej, co miało wpływ na nastroje polskiej ludności¹¹.