Czytelnia

Podane wyżej fakty służyły wspomnianym działaczom «Znak» jako przykłady symbolizujące niezależność polityczną i ideologiczną środowiska, a także jako manifestacja opozycyjności wobec wewnętrznej polityki Partii.

Według ich oceny relatywnie największe możliwości działania w kierunku «humanizacji» socjalizmu posiada kościół jako siła zorganizowana, przeciwstawna socjalizmowi, zarówno ze względów filozoficznych, jak i z uwagi na tradycje i postawę polityczną hierarchii. Dlatego też umocnienie kościoła, wzrost siły jego oddziaływania, zwłaszcza na opiniotwórcze kręgi inteligencji katolickiej, jest czynnikiem zasadniczym z punktu widzenia prawicowych grup w środowiskach «Znaku». Z tych też względów prawica w «Znaku» aktywnie uczestniczy w pracy wychowawczej w ramach duszpasterstwa akademickiego.

Uważając — nie bez racji — że odnowa kościoła, jego zreformowanie w duchu uchwał soborowych, umocnienie pozycji katolików świeckich przez przystosowanie kościoła do warunków współczesnych umocni jego oddziaływanie na wierzącą część społeczeństwa, angażują się na rzecz szybszego i pełniejszego realizowania odnowy w Polsce. Na tym tle pomiędzy prawicą «Znaku» a kard. Wyszyńskim dochodzi do kontrowersji i konfliktów. Natomiast kard. Wojtyła udziela tym poczynaniom grupy «Znak» dyskretnego poparcia”¹⁰.

Na koniec trzeba zatem postawić pytanie: kto trafniej opisuje pozycję ideową i rolę „Tygodnika Powszechnego” w systemie politycznym PRL — Roman Graczyk, piszący dziś o „prokomunistycznej” linii pisma do roku 1976, czy KC PZPR, diagnozujący znacznie wcześniej jego opozycyjny charakter i programujący działania w kierunku ograniczania „TP”? Czy analitycy partyjni byli w błędzie, uznając, że „pismo wypracowało sobie cały system przemyślnej krytyki ideologicznej, społecznej i ustrojowej” oraz doceniając „wyspecjalizowany i zręczny charakter dywersji ideowo-politycznej stosowanej przez pismo” (oba cytaty z publikowanego niżej dokumentu z roku 1963). Czy władze partyjne myliły się, uznając ruch Znak — na czele z jego największym organem — za obce ciało w systemie? Mylili się także czytelnicy, uznający pisma ruchu Znak (chociaż podlegające cenzurze) za oazę niezależności i enklawę wolności?

*

Publikowany obok dokument jest właśnie analizą linii publicystycznej „Tygodnika Powszechnego” napisaną w 1963 roku. Dokument jest sygnowany przez Wydział Administracyjny KC PZPR, czyli komórkę sprawującą nadzór nad Urzędem do Spraw Wyznań, a także Ministerstwem Spraw Wewnętrznych oraz bezpośrednio podległą Sekretariatowi i Biuru Politycznemu KC PZPR.

Analiza ta mogła powstać w Urzędzie do Spraw Wyznań, względnie w kierownictwie MSW, ale sygnowanie przez Wydział Administracyjny nadawało jej rangę dokumentu wewnątrzpartyjnego (a więc większej ważności), zapewne przeznaczonego dla kierownictwa PZPR. Nikła liczba egzemplarzy wskazuje, że analiza ta mogła trafić do Władysława Gomułki, sekretarzy KC Zenona Kliszki i Ryszarda Strzeleckiego, premiera Józefa Cyrankiewicza, być może do ministra spraw wewnętrznych i dyrektora Urzędu do Spraw Wyznań. Taki rozdzielnik sugerują też liczne zalecenia zmierzające do ograniczenia oddziaływania „Tygodnika Powszechnego”, których realizację musiało podjąć wiele instytucji państwowych i instancji partii.

Andrzej Friszke

Andrzej Friszke — ur. 1956, historyk, prof. dr hab. Profesor w Instytucie Studiów Politycznych PAN i w Collegium Civitas. Od 1982 r. w redakcji WIĘZI jako redaktor działu historycznego, członek Rady Naukowej Laboratorium WIĘZI. W latach 1999—2006 członek Kolegium Instytutu Pamięci Narodowej. Autor licznych książek, m.in.: O kształt niepodległej, Opozycja polityczna w PRL 1945—1980, Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Katolickiej 1956—1989, Życie polityczne emigracji, Koło Posłów Znak w Sejmie PRL, Przystosowanie i opór. Studia z dziejów PRL, Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i komandosi, PRL wobec Kościoła. Akta 1970—1978, Adam Ciołkosz. Portret polskiego socjalisty. Mieszka w Warszawie.

¹ „Orzeł Biały” 1959 nr 30.
² „Kultura” 1958 nr 9, s. 80—81.
³ Archiwum IPN 01283/1342, mikrofilm 1342.
⁴ Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Akta Urzędu do Spraw Wyznań (dalej: UdSW), 74/86A.
⁵ AAN, UDSW 127/148.
⁶ AAN, UdSW 129/6.
⁷ Tamże.
⁸ AAN, UdSW 89/47.
⁹ AAN, UdSW 129/12.
¹⁰ AAN, KC PZPR V/99.