Czytelnia

W lipcu 1946 r. w nieodległym od Częstochowy Janowie również doszło do paniki wywołanej plotką, jakoby Żydzi zasadzili się na dzieci w pobliskim lesie. Referenci gminni „podnieconą już ludność uspokoili i doprowadzili do normalnego stanu”⁶⁸. W Radomiu: „Fakt pogromu Żydów w Kielcach spotkał się z moralną aprobatą wielu grup naszego społeczeństwa. Ogólnie panowało zdanie, że miał miejsce rzeczywiście mord rytualny. Przekonanie to zapanowało nie tylko wśród bezpartyjnych, lecz nawet niektórzy członkowie partii robotniczych dali się opanować zbiorowej psychozie. Nie zagrażały mimo to w mieście żadne zamieszki na tym tle”⁶⁹.

Antyżydowska trwoga swoim zasięgiem objęła także tereny Mazowsza. Do antysemickich ekscesów miało rzekomo dojść w: Ciechanowie, Siedlcach, Ostrowi Mazowieckiej, Świdrze oraz w Warszawie. Brak bliższych informacji uniemożliwia odpowiedź na pytanie, czy znów iskrą zapalną okazał się mit. Bodaj najbardziej nabrzmiała atmosfera panowała w Otwocku. W tym mieście kilka dni po pogromie kieleckim rozeszła się wiadomość o zaginięciu polskiego dziecka. Wybuchowi zbiorowej nienawiści zapobiegła interwencja szefa Wojewódzkiego UB. Ponoć udało się też wyjaśnić powód zaginięcia dziecka⁷⁰ — nie jest jasne, czy był nim przypadek, czy celowe ukrycie. W sprawozdaniu przeznaczonym dla Centralnego Komitetu Żydów Polskich zwracano uwagę na próby wywołania w wielu miastach rozruchów za pomocą „kieleckiego środka”: chowania dzieci i szukania ich w domach zamieszkałych przez ludność żydowską. Do takich prób miało dojść m.in. w: Krakowie (cztery razy), Bytomiu, Białymstoku, Szczecinie, Bielawie i w Otwocku.

Jesienią 1946 r. odnotowane w źródłach oznaki wiary w mit zaczęły słabnąć. Wystarczyło jednak, że znaleziono zwłoki dziecka, jak to się stało w Legnicy w październiku 1946 r., by znów pojawiły się oskarżenia o mord rytualny. Reakcja wojsk radzieckich stacjonujących w tym mieście oraz Powiatowego UB zapobiegła pogromowi⁷¹. Jedno z ostatnich powojennych świadectw obecności mitu w myśleniu potocznym pochodzi z marca 1948 r. Julia Brystygier, dyrektor Departamentu V w MBP, przesłała wówczas wszystkim wojewódzkim UBP w kraju Instrukcję, w której pisała: „W związku z nadchodzącymi świętami Wielkiejnocy wrogie elementy próbują siać zamęt wśród społeczeństwa polskiego i o «mordach rytualnych». Fakt taki miał miejsce ostatnio na terenie województwa kieleckiego we Włoszczowie”. Instruowała też, co należy robić w takich sytuacjach, polecając m.in: „o wszelkich wystąpieniach antysemickich niezwłocznie meldować MBP”⁷². MBP nie zostało zalane w 1948 r. falą meldunków o „zamęcie” wywołanym opowieściami o mordzie rytualnym. Następne znane doniesienia pochodzą z 1949 r. — co charakterystyczne — z Częstochowy i Krakowa. Wiara w wampiryzm Żydów pojawiała się jeszcze w polskim społeczeństwie, ale prawdziwa gorączka mitu mordu rytualnego dobiegła końca.

Marcin Zaremba

Marcin Zaremba — ur. 1966, adiunkt w IH UW i ISP PAN. Interesuje się historią społeczną PRL. Publikuje m.in. w tygodniku „Polityka” i w „Więzi”. Jego książka „Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm” otrzymała nagrody Klio, „Polityki” oraz Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Mieszka w Warszawie.

¹ Tekst w pełnej wersji ukaże się w najbliższym numerze „Kultury i Społeczeństwa”.
² Jan T. Gross, „Fear. Anti-Semitism in Poland after Auschwitz”, Princeton 2006, s. 245-246.
³ Wyjątek stanowi praca Anny Cichopek, która mitowi mordu rytualnego przypisała kluczowe znaczenie w genezie pogromu w Krakowie („Pogrom Żydów w Krakowie 11 sierpnia 1945”, Warszawa 2000).
⁴ Wyjątek stanowią wydarzenia w Parczewie, gdzie jednak doszło do zbrojnego zajazdu, nie zaś pogromu.
⁵ „Dziewiąte sprawozdanie z działalności za miesiąc marzec 1945”, Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Ministerstwo Informacji i Propagandy (dalej MIP), sygn. 753, k. 5.
⁶ Zob. Trzecie sprawozdanie z działalności Referatu dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej przy Prezydium Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (za okres od 18.09. do 10.10.1944 r.)”, w: „Antyżydowskie wydarzenia kieleckie 4 lipca 1946 roku. Dokumenty i materiały”, t. 2, oprac. Stanisław Meducki, Kielce 1994, s. 20; „Ósme sprawozdanie z działalności/za miesiąc luty 1945 r.”, AAN, Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej, 335, k. 56.
⁷ „Meldunek Kaprala MO Jana Łukasza do Kierownika Referatu Śledczego MO, Rzeszów 12 VI 1945”, Akta sprawy Bronisławy Mendoń, Archiwum Instytutu Pamięci Narodowe w Rzeszowie (dalej AIPN-Rz), 062/5, k. 3.
⁸ „Rozruchy w Rzeszowie. Relacja Jonasa Landesmanna”, Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (dalej AŻIH), 301/1581, brak paginacji.
⁹ Zob. Akta sprawy Bronisławy Mendoń”, AIPN-Rz, 062/5, brak paginacji.
¹⁰ „Rozruchy w Rzeszowie...”, akta cyt.
¹¹ M.in.: „NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny”, red. Wojciech Materski, Andrzej Paczkowski, Warszawa 1996; „Teczka specjalna J. W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944-1946”, wyb. i oprac. Tatiana Cariewskaja, Andrzej Chmielarz, A. Paczkowski, Ewa Rosowska, Szymon Rudnicki, Warszawa 1998. Na brak dowodów spisku wskazuje również prokurator Krzysztof Falkiewicz w postanowieniu o umorzeniu śledztwa w sprawie pogromu kieleckiego („Wokół pogromu kieleckiego”, red. Łukasz Kamiński, Jan Żaryn, Warszawa 2006, s. 471, 472).
¹² „Sprawozdanie w sprawie wypadków zaszłych w dniu 12 czerwca 1945 r.”, AŻIH, 301/1320, brak paginacji.
¹³ „Meldunek specjalny o sytuacji w terenie Głównego Zarządu Pol. Wych. WP”, 22 VI 1945, Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), Główny Zarząd Polityczny (dalej GZP), III.2.204, k. 389, 390.
¹⁴ „Sprawozdanie w sprawie wypadków...”, dok. cyt.
¹⁵ „Meldunek specjalny kierownika Sekcji VII Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Rzeszowie o eskalacji nastrojów antysemickich w tym mieście złożony kierownikowi rzeszowskiego urzędu”, Rzeszów, 12 VI 1945 r., w: „Rok pierwszy, Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na rzeszowszczyźnie (sierpień 1944-lipiec 1945)”, wyb. i oprac. Dariusz Iwaneczko, Zbigniew Nawrocki, Rzeszów 2005, s. 600.
¹⁶ Tamże.
¹⁷ „Dziennik Rzeszowski” z 13.06.1945.
¹⁸ „Sprawozdanie w sprawie wypadków...”, dok. cyt.
¹⁹ „Rozruchy w Rzeszowie...”, dok. cyt.
²⁰ Tamże.
²¹ Hugo Steinhaus, „Wspomnienia i zapiski”, Wrocław 2002, s. 324.
²² Jacek Kuroń, „Wiara i wina. Do i od komunizmu”, Londyn 1989, s. 23.
²³ „Źródła i podłości zajść sobotnich w Krakowie”, „Dziennik Polski” z 16.08.1945, za: Julian Kwiek, „Wydarzenia antyżydowskie 11 sierpnia 1945 r. w Krakowie. Dokumenty”, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 2000 nr 1, s. 89.
²⁴ „Aneksy. Akt oskarżenia przeciwko 25 uczestnikom pogromu w dniu 11 sierpnia, 5 IX 1945 r.”, w: A. Cichopek, dz. cyt., s. 202.
²⁵ A. Cichopek, dz. cyt., s. 67.
²⁶ „Raport Komendy Wojewódzkiej MO w Krakowie od dnia 15 VII do 1 VIII 1945”, AIPN, Komenda Główna Milicji Obywatelskiej (dalej KG MO), 35/879, k. 46.
²⁷ Więcej na ten temat: A. Cichopek, dz. cyt., s. 53-66.
²⁸ „Meldunek specjalny Zastępcy Wojewódzkiego Komendanta MO do Spraw Polityczno-Wychowawczych”, Kraków, 15 VIII 1945, AIPN, KG MO, 35/878, k. 1.
²⁹ A. Cichopek, dz. cyt., s. 70.
³⁰ „Sprawozdanie KW PPR w Krakowie dotyczące oceny sytuacji na terenie województwa krakowskiego”, 30 VIII 1945, w: J. Kwiek, dz. cyt., s. 86.
³¹ „II Komisariat MO zaalarmowany ekscesami nie dopisał w zupełności. Część milicjantów nie zareagowała natychmiast, lecz wprost przeciwnie wzięli udział w ekscesach” (Meldunek specjalny...”, dok. cyt.).
³² Więcej na temat pogromu: A. Cichopek, dz. cyt. Zob. też dwa dokumenty na ten temat (nr 108 i 113) w: Teczka specjalna...”, dz. cyt.
³³ Aneksy. Akt oskarżenia...”, w: A. Cichopek, dz. cyt., s. 206.
³⁴ Tamże, s. 208.
³⁵ Sprawozdanie Centralnego Komitetu Żydów w Polsce dotyczące zajść antyżydowskich...”, dok. cyt., s. 79.
³⁶ Na podstawie prywatnej korespondencji, przechwytywanej w urzędach pocztowych, Cenzura Wojenna przygotowywała biuletyny, na które składały się fragmenty prywatnej korespondencji. Następnie biuletyny te trafiały na biurka kilku osób z kierownictwa PPR. Niestety, to doskonałe źródło do poznania społecznych opinii zachowało się w stanie szczątkowym.
³⁷ „Specjalne doniesienie dot. zajść antyżydowskich w Krakowie”, 12 września 1945, AIPN, MBP 3378, k. 87, 88.
³⁸ Dane Archer, Rosemary Gartner, „Ofiary czasów pokoju: wpływ wojny na stosowanie przemocy przez osoby nie biorące udziału w wojnie”, w: „Człowiek istota społeczna. Wybór tekstów”, red. Elliot Aronson, Warszawa 2002, s. 389-403.
³⁹ „Meldunek specjalny Zastępcy Wojewódzkiego...”, dok. cyt., k. 3.
⁴⁰ „Sprawozdanie dekadowe za czas od 11 IX do 20 IX 1945 r.”, Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa w Katowicach, AIPN, MBP 311, k. 11.
⁴¹ „Sprawozdanie sytuacyjne miesięczne starosty powiatowego w Olkuszu”, 7 IX 1945, Archiwum Państwowe w Kielcach, Urząd Wojewódzki II 1338, k. 82.
⁴² „Sprawozdanie z wyjazdu służbowego ob. W. Śliwińskiego do woj. Kieleckiego dla przeprowadzenia akcji informacyjno-propagandowej, mającej na celu zapobieżenie ekscesom antyżydowskim”, AAN, Ministerstwo Informacji i Propagandy 79, k. 57.
⁴³ [...] pogłoski, które powtarzane z ust do ust przez ludzi głupich i złej woli, stwarzają nadzwyczaj podatne do wszelkich ekscesów i zaburzeń ulicznych („Głos Narodu” z 18.08.1945).
⁴⁴ „Zdemaskowana prowokacja lubelskich naśladowców Hitlera”, „Sztandar Ludu” z 23.10.1945.
⁴⁵ „Protokół XV Konferencji Kierowników Oddziałów Informacji i Propagandy”, 18 VI 1946, AP w Kielcach, Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy (dalej WUIP), 4, k. 5.
⁴⁶ „Odruchy społeczeństwa częstochowskiego w związku z zajściami kieleckimi”, 9 VII 1946, AP w Kielcach, Urząd Wojewódzki w Kielcach II (dalej UW II), 1242, k. 3.
⁴⁷ „Uwagi do sprawozdania z dnia 4 VII 1946”, AAN, MIP, 79, k. 50.
⁴⁸ „Pismo Kierownika I-ego Wydziału Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Kielcach por. Srokowskiego do Wojewody Kieleckiego”, 9 X 1945, AP w Kielcach, UW II, 1524, k. 41.
⁴⁹ „Eugeniusz Wiślicz-Iwańczyk. Wspomnienia”, w: „Antyżydowskie...”, dz. cyt., t. 2, s. 83.
⁵⁰ „Raport księdza kanonika Romana Zelka, proboszcza parafii katedralnej w Kielcach dla Kurii Diecezjalnej, dotyczący pogromu w dn. 4 lipca 1946 r.”, w: „Dzieje Żydów w Polsce 1944-1968. Teksty źródłowe”, oprac. Alina Cała, Helena Datner-Śpiewak, Warszawa 1997, .s. 53, 54.
⁵¹ „Protokół przesłuchania świadka Antoniego Kręglickiego”, w: „Wokół...”, dz. cyt., s. 300.
⁵² „Protokół przesłuchania świadka Walentego Błaszczyka”, w: „Antyżydowskie...”, dz. cyt., t. 1, oprac. S. Meducki, Zenon Wrona, Kielce 1992, s. 106, 108.
⁵³ „Ja byłem dziecko niewinne”, „Gazeta Wyborcza” z 4.07.1997.
⁵⁴ „Protokół przesłuchania Antoniny Biskupskiej”, w: „Antyżydowskie...”, dz. cyt., t. 1, s. 129, 130.
⁵⁵ „Protokół zeznania świadka pogromu w Kielcach, Racheli Grunglas”, w: „Dzieje...”, s. 46, 47.
⁵⁶ „Relacja świadka wydarzeń pogromowych w Kielcach”, tamże, s. 50, 51.
⁵⁷ Stanisław Ossowski, „Na tle wydarzeń kieleckich”, „Kuźnica” 1946 nr 55.
⁵⁸ „Protokół przesłuchania Józefa Sztarkmana”, w: „Antyżydowskie...”, dz. cyt., t. 1, s 135.
⁵⁹ „Sprawozdanie z pracy polityczno-wychowawczej w MO województwa poznańskiego za okres od 9 VII do 8 VIII 1946”, AIPN, KG MO 35/897, k. 47.
⁶⁰ „Sprawozdanie grupy trzech towarzyszy wysłanych przez Komitet Wojewódzki w Poznaniu do Kalisza 10 VII dla przeciwdziałania ewentualnym wystąpieniom antysemickim”, AAN, Bolesław Bierut — archiwum, 254/III-6, k. 77.
⁶¹ „Sprawozdanie Centralnego Komitetu Żydów Polskich (CKŻP) oddział w Ostrowcu Świętokrzyskim”, AAN, PPR, 295/IX-408, k. 44-46.
⁶² Zob. „Antyżydowskie...”, dz. cyt., t. 2, s. 147-151.
⁶³ „Sprawozdanie Powiatowego Oddziału Informacji i Propagandy w Sandomierzu”, tamże, s. 144.
⁶⁴ „Pismo Kierownika Powiatowego Oddziału Informacji i Propagandy”, tamże, s. 146.
⁶⁵ „Raport dekadowy za okres od 30 VII do 10 VII 1946”, MUBP w Częstochowie, AIPN w Katowicach, ka 011/38, k. 190.
⁶⁶ „Telefonogram z WUBP — Kielce”, 17 VII 1946, AIPN, MBP, 731, k. 15.
⁶⁷ „Raport dekadowy za okres od 7 VII do 17 VII 1946”, MUBP w Częstochowie, AIPN, ka 011/38, k. 202.
⁶⁸ Tamże, k. 197.
⁶⁹ „Sprawozdanie miesięczne Miejskiego Oddziału Informacji i Propagandy w Radomiu za miesiąc lipiec 1946 r.”, w: „Antyżydowskie...”, dz. cyt., t. 2, s. 151-152.
⁷⁰ Tamże.
⁷¹ Sprawozdanie z działalności Centralnej Komisji Specjalnej przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce”, 30 maja 1947, AŻIH, CKŻP, KS, 303/XVIII/40, brak paginacji.
⁷² Instrukcja nr 15”, 11 III 1948, AIPN, 1206/75 t. 1, brak paginacji.