Czytelnia

Rosnący indywidualizm i zastępowanie kultury surogatami prowadzi do osłabienia poczucia sensu i tłumienia postaw twórczych. Masowe korzystanie z surogatów (czytadeł, patrzydeł, pop-muzyki) nie zamienia się w głębsze przeżycie jedności grupy; tworzy najwyżej grupy kibiców, kluby fanów. Odpadanie od kultury jest łatwe: istnieje — jak pisze George Steiner — uczucie swojskości wobec dźwięku taniej muzyki, kiczu, czy też najmarniejszego rymu lub najpodlejszego romansu. [...] Tania muzyka, dziecinne wyobrażenia, vulgata, w najgorszym tego słowa znaczeniu, potrafią przedrzeć się do najskrytszych głębi naszych potrzeb i snów. Mogą tam pozostać na stałe, nieodwołalnie³.

Społeczności tworzą kultury, społeczności mogą te kultury psuć i unicestwiać. Gdy w społeczeństwie rośnie liczba ludzi, którym wystarcza zamiast kultury rozrywka, kicz, kibicowanie, kultura zaczyna żyć w diasporze, w katakumbach zupełnej prywatności. Najczęściej ukierunkowana jest wtedy na przeszłość, nostalgiczna. Społeczeństwo usuwa ją ze swojej przyszłości i ona już o nią przestaje zabiegać. To działania samobójcze, ale nie trucizna o natychmiastowym działaniu. Inercja rozpędzonej cywilizacji materialnej może podtrzymywać społeczność w pozorach prężności, działania, nawet agresywnej aktywności.

Kiedy pytamy o polską przyszłość, o perspektywy — musimy zdać sobie sprawę, że nawet jeśli marzymy o tożsamości kulturowej Polaków, o ich twórczym wkładzie w odrodzenie europejskiej duchowości, to realizacja tych marzeń może się dokonywać tylko na przełęczy między Wschodem a Zachodem, w wichrze wielkich zmian. Wschód — przypomnę opinię Wodzińskiego — to Rosja, nieukojona rzeczywistość raskołu, młyn przemocy i zamętu, z którego raz po raz błyskają takie klejnoty jak Bunin, Cwietajewa, Czuchraj, Tarkowski, Brodski. Klejnoty budzą zachwyt, ale kto w Polsce zechce je uznać za gwiazdy przewodnie?

Zachód to społeczeństwa ukrytego konfliktu między rynkiem a demokracją, podtrzymujące wprawdzie elitarny nurt kultury wysokiej, ale rozsypujące się w zbiorowiska narcystycznych jednostek. Nasze społeczeństwo ma dwa poziomy, jeden — optymistyczny, zawsze uśmiechnięty, obecny szczególnie w reklamach telewizyjnych dotyczących rejsów oceanicznych z zagwarantowaną rozrywką, lub dotyczący ludzi uprawiających biegi przełajowe, tańczących i jeżdżących cadillakami, cały czas w euforii. Tak jest na powierzchni — pisze wybitny psychiatra amerykański Rollo May. — Ale tuż pod tą powierzchnią znajduje się rzeczywistość depresji, strachu przed katastrofą nuklearną, wplątaniem się w kolejne układy seksualne bez szansy na trwałość związków[] Narcyzm jest dylematem prowadzącym ludzi w koszmarze doświadczenia wewnętrznej sprzeczności, blokującym ich spontaniczność i skazującym na terapię. [...] Osobowość narcystyczna może być w Ameryce uznana za dalszą fazę rozwoju amerykańskiego indywidualizmu. Przynosi to jednak nowe trudności, polegające na tym, że rozwój technik psychoanalitycznych zdaje się wzmacniać narcyzm, zamiast go eliminować⁴.

Nie cały Zachód już jest taki jak Ameryka w diagnozie Rollo Maya, nie całą Rosję wyraża metafora raskołu, ale te dwie ekstremalne sytuacje egzystencjalne składają się na kontekst, w jakim odbywa się „porzucanie dojrzałości” nad Wisłą i innymi rzekami Europy. Kategorie piękna i dobra, tragedii i winy, świętości i potępienia zostają porzucone jako za trudne, „tylko dla dorosłych”, przyjaźń wymienia się na kumpelstwo, miłość na erotykę, piękno na nowość, zbawienie na sukces, proroka na idola. W chwalonym ostatnio i oglądanym filmie Andrzeja Jakimowskiego „Zmruż oczy” dziecko bezskutecznie szuka ojca. Biologiczny ojciec uciekł od swojej życiowej roli w biznes i konsumpcję, ojciec zastępczy, ojciec-korepetytor w kabotyńską pozę „nocnego stróża z laptopem”, w filozoficzne rezonerstwo, kwietyzm. Czy kryzys ojcostwa nie jest kluczem do zrozumienia ucieczki od dojrzałej kultury w surogaty — zabawki dla wiecznych dzieci?