Czytelnia

Historia „niedokończonego pogromu” w Rzeszowie unaocznia zakorzenienie mitu w zbiorowej wyobraźni oraz łatwość, z jaką potrafił zmobilizować ludzi do przemocy etnicznej. W wyobraźni społecznej mit obecny był już wcześniej. Istotny jest kontekst jego erupcji. Od marca 1945 r., zwłaszcza na wschodzie i południu kraju, dochodziło do napaści na ludność żydowską, przede wszystkim na tle rabunkowym. Motywem była także chęć zapobieżenia odzyskiwaniu przez Żydów mienia utraconego w czasie wojny; w ogóle przemoc stanowiła wówczas rzeczywistość dnia codziennego. Ożywienie mitu dodało nowego impulsu dotychczasowej fali przemocy wobec Żydów. W sferze symbolicznej umocniły autostereotyp polskiej ofiary. Agresja wobec Żydów zyskała moralne uzasadnienie: skoro mordują „nasze dzieci”, musimy się bronić.

Chcecie pić katolicką krew

Wydarzenia rzeszowskie rozpoczęły triumfalny pochód mitu wraz z towarzyszącą mu eskalacją zbiorowej przemocy wobec ludności żydowskiej. Nie tylko Żydzi wyjechali bowiem z Rzeszowa — mit wydostał się z miasta prawdopodobnie jeszcze przed nimi. Landesmann wspominał, mając zapewne na myśli milicjantów, że jeszcze 12 czerwca: „zatelefonowano do poszczególnych miast, by zatrzymać jadących Żydów i rozstrzeliwać”¹⁹. W tym regionie Polski przywilejem posiadania telefonu cieszyły się niemal wyłącznie instytucje, wśród nich milicja. Czyżby za transmisję mitu odpowiedzialni byli milicjanci, dzwoniący do siebie z posterunku na posterunek? To by tłumaczyło błyskawiczne tempo rozprzestrzeniania się wieści. W każdym razie informacja na pewno dotarła do Przemyśla. Obecność mitu odnotowano także w powiecie gorlickim (woj. krakowskie)²⁰. Pod datą 22 czerwca Hugo Steinhaus odnotował w swoim dzienniku wiadomość, jakoby także w Tarnowie doszło do napadu na dom, w którym schronili się Żydzi. Powodem miało być znikanie dziewczynek. Wybitny matematyk zauważył: Okazuje się, że mord rytualny na Żydach nie zapobiegł mitowi, który przeżyje Żydów²¹.

W Krakowie wiara w mit objawiła się jeszcze przed wypadkami rzeszowskimi. Fakt, że nastąpiło to przed Wielkanocą, może wzmacniać hipotezę o religijnej inspiracji nagłego pojawienia się w wyobraźni zbiorowej wiosną 1945 r. przekonania o realności mordu rytualnego. Mieszkający wówczas w Krakowie Jacek Kuroń zapamiętał: Kiedyś mama poprosiła dziadka, żeby wyprowadził Felka [młodszy brat Kuronia — M.Z.] na spacer. Dziadek wziął go za rękę i ciągnął, a Felek płacząc wyrywał się. Tuż obok domu był bazar, a na nim — było akurat przed Wielkanocą — tłumy. Ja bawiłem się na podwórku. W pewnym momencie na podwórko wtargnął tłum prowadzący dziadka i ryczącego przeraźliwie Felka. Trzeba dodać, że Felek był blondynkiem o jasnej karnacji. Dziadek — stary, zniszczony człowiek, w czapce. Ktoś zaczął krzyczeć: — Gdzie ta matka, zobaczymy, czy to jej dziecko. Felek, o dziwo, nie przestawał płakać, chociaż mama wzięła go na ręce pod czujnym okiem tłumu, który gotów był w każdej chwili go wydrzeć. — Gdyby to była matka, to by dziecko nie płakało — wołali. Okazało się, że ludzie uznali dziadka za Żyda, który ciągnie dziecko na ubój rytualny, na macę. Gdy rzecz się wyjaśniła, ludzie z tłumu stwierdzili, że przyszli, ponieważ chcieli zapewnić dzieciom bezpieczeństwo²². Kuroń nie podaje, gdzie dokładnie wówczas mieszkał, ale zwraca uwagę, że stary mężczyzna prowadzący płaczące dziecko wzbudził tyle sensacji właśnie na bazarze. Późniejszy pogrom w Krakowie, zamieszki w Lublinie i w Warszawie także swój początek wzięły na placu targowym.