Czytelnia

Spór wokół sprawy darów był wyrazem przechodzenia władz do konfrontacji z Kościołem także na innych płaszczyznach. Ramowy program restrykcji i szykan wobec Kościoła, zwłaszcza w dziedzinie oświaty i organizowania pielgrzymek, przyjęło Biuro Polityczne 26 czerwca 1958 r. Wtedy też zdecydowano: „na żadne dostawy zagraniczne dla kleru nie zgodzimy się”. Na początku lipca Sekretariat KC wyłonił stałą Komisję KC do spraw kleru⁹. W PZPR bardzo silne były tendencje antyklerykalne i w ogóle antykatolickie. Stanowiły one jeden z fundamentów ideologicznych partii, podzielonej w ocenie wielu innych problemów polityki popaździernikowej. Antyklerykalizm mógł być ważnym spoiwem łączącym różne grupy aparatu partyjnego, jej aktywu, a także dość liczne środowiska inteligencji spoza elit PZPR. Tymczasem jedną z konsekwencji zmian popaździernikowych była aktywność wierzących na różnych polach pracy społecznej: w szkołach, strażach pożarnych, chórach itd. Było to zauważalne zwłaszcza na prowincji. Parafie i grupy ludzi wokół nich skupione stawały się ważnym czynnikiem życia codziennego, zaś administracja lokalna musiała się do pewnego stopnia z tym liczyć. Dla funkcjonariuszy aparatu partyjnego stanowiło to dowód „klerykalnej ofensywy”, uważanej za tym groźniejszą, że kardynał Wyszyński narzucił — jak mówiono — hiszpańską koncepcję Kościoła, „kierunek o pełną klerykalizację życia społecznego, o przenikanie do wszelkich organizacji, [o] podporządkowanie ich, i ideologii klerykalnej i bezpośredniemu kierownictwu kleru”¹⁰. Gniew przywódców partii wywoływał także program peregrynacji obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, w którym widziano chęć rozpalenia religijnych emocji i skierowania ich przeciw władzy.

W lipcu 1958 r. KC PZPR wydał obszerny list do egzekutyw partii (jako druk wewnątrzpartyjny), w którym dokonano podsumowania poczynań Kościoła od 1956 r. Oceniano, że następuje ofensywa klerykalna, Kościół nie wywiązuje się z porozumień, łamie prawo, stawia się ponad nim. Powtarzano wszystkie antyreligijne schematy marksistowsko-leninowskie, potwierdzano, że partia będzie szerzyć „naukowy światopogląd”, choć zapewni „swobodę działalności kościoła w ramach jego religijnej funkcji”. Nie można jednak tolerować „zgniłego liberalizmu wobec wrogich poczynań kleru”. Zapowiedziano usunięcie krzyży z sal szkolnych, rozszerzenie liczby szkół świeckich, bez nauki religii, kampanię na rzecz opanowania komitetów rodzicielskich przez elementy laickie („nie mogą być siedliskiem klerykałów i dewotek”). Zapowiadano ochronę niewierzących chorych przed „napastowaniem” ich w szpitalach przez księży i zakonnice. Przestrzegano władze administracyjne przed udzielaniem jakiejkolwiek pomocy lub ulg dla pielgrzymek. Zapowiadano też ograniczenie liczby zezwoleń na budownictwo kościelne¹¹.

Rozmowa Gomułki i Cyrankiewicza z Zawieyskim 22 lipca 1958 r. była uzasadnieniem działań już podjętych (poprzedniego dnia odbyła się rewizja na Jasnej Górze) i dalszych, przygotowywanych. Przywódca PZPR próbował zrzucić odpowiedzialność za zaistniałą sytuację na kardynała Wyszyńskiego. Wyraźnie powiedział, że inicjowana przez Prymasa akcja Nowenny Milenium Chrztu Polski będzie potraktowana jako casus belli. Wzywał Znak, by zdystansował się od polityki kardynała, a także przestrzegał przed kontaktami posłów Znaku z polskimi ośrodkami emigracyjnymi¹².