Czytelnia

Głębsza analiza pozwala na wskazanie tak pozytywnych, jak negatywnych aspektów tej złożonej rzeczywistości. Prymitywny obraz Boga i świata, tyleż powierzchowne, co prymitywne wyobrażenie Kościoła, a także wręcz dziwna eschatologia należą z całą pewnością do negatywnych cech ludowej pobożności. Prawie powszechnie przecenia się jej zewnętrzne i kultowe formy – takie jak procesje czy inne religijne manifestacje – przy równoczesnym niedocenianiu konsekwencji wynikających z treści wiary i związanych z nią obowiązków moralnych. Dochodzi jeszcze do tego selektywna akceptacja poszczególnych dogmatów i religijna pasywność bez wystarczającego zaangażowania osobistego; pasywność, polegająca na oczekiwaniu, że wszystko otrzyma się od samego Boga. Może się to łatwo wyrodzić w fatalizm. Nierzadko religia staje się też ucieczką w nieszczęściu i potrzebie (Bóg występuje tu w roli czegoś w rodzaju doraźnego pogotowia ratunkowego), co na co dzień ma niewielki wpływ na moralne zachowania wierzących. Powstaje wskutek tego rozdźwięk między kultem a etosem pozwalający na współistnienie żywej wiary i kultu z wieloma zakorzenionymi w przesądach zwyczajami i obyczajami. Żywy kult maryjny idzie często ręka w rękę z niepokojącym liberalizmem w kwestii aborcji czy szeroko rozpowszechnionym alkoholizmem. Toteż nie bez racji teolog ks. Roman Rogowski mówi o sześciu chorobach współczesnej polskiej wiary, a mianowicie o jej masowości, manifestacyjności, przeroście administracji, abiblijności, polskiej gnozie i prywatności wiary¹.

Wszystko to może być trafne, w żadnym jednak wypadku nie oddaje w pełni całokształtu realiów ludowej pobożności. Albowiem obok zjawisk negatywnych wykazuje się ona wieloma właściwościami pozytywnymi. Jej największa wartość polega na żywej wierze w Boga i autentycznym odczuciu Bożej transcendencji. Świat nadnaturalny nie jest dla większości wierzących pustym pojęciem, lecz rzeczywistością. Stąd bierze się wiara w Bożą opatrzność, stąd bierze się poszukiwanie sensu życia oraz dążenie do prawdziwej communio z Bogiem i do szczerego braterstwa z bliźnimi. Ta rodzima masowa pobożność przyczyniła się walnie do zachowania narodowej tożsamości już w dobie trwających prawie 150 lat rozbiorów Polski, a także pod rządami komunistycznymi. Ruch „Solidarności” w latach osiemdziesiątych, sprawca wielkiego przełomu i upadku komunistycznej dyktatury, byłby wręcz nie do pomyślenia bez religijnie umotywowanego pojęcia chrześcijańskiej wolności i osobowej godności².

Zakrawa na paradoks fakt, że Kościół ludowy w Polsce przeżył swój czas rozkwitu w reżimie komunistycznym. W przeciwieństwie bowiem do innych rządzonych przez komunistów krajów nie udało się zniszczyć kościelnych struktur. Przeciwnie – wewnętrzna, moralna i religijna rzeczywistość Kościoła zyskała na sile i autorytecie. Równocześnie jednak ten sam Kościół – jako rzeczywistość wprawdzie nie całkiem wolna, lecz przecież niepodległa – spełniał funkcję ważnej ideologicznej alternatywy, służąc zarazem jako azyl przeciwnikom komunizmu. Ponieważ całokształt życia publicznego znajdował się wówczas pod presją marksistowskiej, ateistycznej indoktrynacji, Kościół stawał się zatem w świecie komunistycznym ważnym czynnikiem społecznym i politycznym. Jak zauważył Stefan Bratkowski, w Kościele lat osiemdziesiątych było daleko więcej praktykujących niż wierzących.

Kościół masowy w czasach przełomu

Po przełomie 1989 roku Kościół znajduje się w zupełnie nowej rzeczywistości społecznej i politycznej. Oswobodzony z presji totalitarnego państwa pełni swą misję w demokratycznym i pluralistycznym świecie. Wprawdzie istotne zadania Kościoła, jak przepowiadanie Ewangelii, diakonia miłości i działalność sakramentalna pozostają nie zmienione, jednakże w nowej sytuacji społecznej i politycznej, w warunkach gospodarki rynkowej, musi on znaleźć dla siebie nowe usytuowanie, tak aby móc stawić czoło nowym wyzwaniom oraz wychodzić naprzeciw duchowym i moralnym potrzebom wierzących.