Czytelnia

Przykłady widać również w polskiej rzeczywistości. Nie przypadkiem przecież największy polski wortal internetowy dla niewierzących nosi nazwę Racjonalista.pl, zaś powstałe na jego bazie, najaktywniejsze dziś stowarzyszenie reprezentujące interesy niewierzących to Polskie Stowarzyszenie Racjonalistów.

Tyle publiczne deklaracje. Warto sprawdzić, na ile idą z nimi w parze prywatne poglądy polskich niewierzących. Czy faktycznie wierzą w naukę?

W świetle moich badań wydaje się, że rzeczywiście tak jest. Jedno z pytań ankiety dotyczyło terminów, za pomocą których niewierzący respondenci skłonni są określać swoją postawę względem religii. Pytanie miało charakter półotwarty. Można więc było wybrać terminy (maksymalnie dwa) z zaproponowanej listy: agnostyk, ateista, bezwyznaniowiec, bright⁸, humanista, niewierzący, niezdecydowany, obojętny, racjonalista, sceptyk. Do wyboru były również opcje „trudno powiedzieć” oraz „inny termin” (wraz z możliwością jego wpisania). Co ciekawe, termin „racjonalista” usytuował się na drugiej pozycji pod względem częstości wyborów. Jako że wybrało go 27,1% z badanej próby, można powiedzieć, że ponad co czwarty z nich uważa się za racjonalistę (na zdecydowanie pierwszym miejscu znalazła się autodeklaracja „ateizmu” z 46,7%, co nie dziwi, biorąc pod uwagę popularność tego terminu w Polsce). Warto też wspomnieć, że 8% respondentów wybrało opcję „sceptyk”.

Jeszcze bardziej znamienne są odpowiedzi na pytanie o motywy odejścia od religii. Pytanie znowu miało charakter półotwarty. Można było wybrać jedną lub dwie z następujących odpowiedzi: ateistyczny wpływ rodziny, naukowa interpretacja rzeczywistości, marksistowska interpretacja rzeczywistości, problem istnienia zła i niesprawiedliwości na świecie, negatywna ocena Kościoła jako instytucji oraz jego przedstawicieli, brak utożsamienia z religijnym systemem wartości i norm, argument z istnienia na świecie wielu religii, inny (wpisać). Zdecydowanie najczęściej wybieraną opcją okazała się naukowa interpretacja rzeczywistości (54%). Sugeruje to, że dla ponad połowy respondentów kluczowy motyw odejścia od religii to subiektywne przekonanie o niemożności pogodzenia światów nauki i religii, rozumu i wiary.

Równie istotne w tym kontekście było pytanie o to, czy zdaniem respondentów na dłuższą metę rozwój naukowo-techniczny pomoże czy też zaszkodzi ludzkości. Z cytowanych powyżej deklaracji przebija w tym względzie mocny optymizm. Znalazł on swoje odzwierciedlenie w poglądach polskich niewierzących. Aż 46,7% z nich uważa, że zdecydowanie pomoże, a 28,3%, że raczej pomoże. W sumie więc trzech na czterech polskich niewierzących dodatnio prognozuje wpływ nauki i techniki na przyszłe losy ludzkości. Biorąc pod uwagę falę krytyki wobec nauki i technologii, przybierającą na sile co najmniej od lat sześćdziesiątych XX wieku, to dużo.

Jak widać, zgodnie z deklaracjami, racjonalizm i wiara w postęp naukowo-techniczny są ważną składową światopoglądu polskich niewierzących. W tym miejscu należy jednak dookreślić, że ich zdaniem jest to wiara specyficzna. Zgodnie z tym, co pisze Jan Woleński, „mamy całe spektrum zastosowań czasownika wierzę — od wskazującego na wiarę bezpodstawną, do wiary racjonalnej, czyli wiedzy”⁹. Zdaniem niewierzących, ich wiara, z uwagi na wbudowany w ich postawę racjonalizm, krytycyzm i sceptycyzm, na ogół będzie miała właśnie charakter wiary racjonalnej, bez przerwy hartowanej w ogniu „krytycznych dyskusji, w oparciu o rozumowe i naturalistyczne argumenty, stale poddawanej analizie”¹⁰. Będzie to wiara oparta na mocnym fundamencie.

Duchowość niewierzących

Nauka, jak wspomniałem, wydawała się naturalnym obiektem wiary polskich niewierzących. Moje badania pokazały jednak, że niektórym niewierzącym nieobce są wierzenia, o które raczej się ich nie podejrzewa — zwłaszcza w kontekście wspomnianego powyżej szacunku żywionego wobec nauki i światopoglądu racjonalistycznego.